Komitment: "REFERENDUM bagi Timor Leste!"

(...)

• Sore hari, di rumah companheiro Matemoris, diadakan pertemuan yang dipimpim oleh companheiro Assanami (Mariano Sabino) ditemani Mario, Lito dan Koromoruk (Leonito Ribeiro).
  
  Assanami mengatakan: "kawan-kawan pertemuan ini adalah sangat rahasia. Tidak boleh ada sembarang orang mengetahuinya".
  
  Secret meeting ini membahas mengenai rencana aksi di Kedutaan Besar Rusia dan Belanda yang dijadwalkan pada tanggal 7 Desember 1995.
  
  Assanami dalam pertemuan itu menjelaskan: "Tujuan aksi ini adalah untuk menggalang opini dunia internasional tentang masalah Timor Leste. Perjuangan kemerdekaan atau penentuan nasib sendiri tidak saja dilakukan di wilayah Indonesia. Aksi ini mempunyai dua agenda utama yaitu REFERENDUM bagi Timor Leste dan PEMBEBASAN pemimpin perlawanan Xanana Gusmão."

(...)

Sumber

Judul buku: Catatan Seorang Pelompat Pagar "Tunaikan Janji Untukmu, Timor-Leste".
Penulis: Nino Pereira.
Halaman: 4.
Tahun: 20 Juni 2009.

.

.

Parabens FALINTIL!

• "FALINTIL nasceu em tempos difíceis, isolado com o próprio tempo no horizonte da hipocrisia e indouto do povo do mundo. Em princípio de 1975 os guerrilheiros (da Fretilin) comandaram a guerra com uma cultura clássica onde obteve, então, em 20 de Agosto de 1975 a formação militar denominada FALINTIL - Forças Armadas da Libertação Nacional de Timor Leste, na qual foi assistente verídico para a libertação da sua pátria, Timor Leste, e a independência do povo Maubere."
  
  Titulo: Obrigado FALINTIL (O Fim de Uma Obra Prima)
  Autor: Arlindo Kahikata Fernandes
  Publicação: Jornal "Diário As Beiras"
  Data: Fevereiro 2001
  Artigo: Arquivado

LAE BA SENTRU PROSESAMENTU REFUJIADU IHA TIMOR-LESTE

Kasilo Bere-Meta*

Semana hirak ikus media nasional sira Timor nian ko’alia barak kona-ba proposta Austrália nian atu harii Sentru Prosesamentu ba Refujiadu sira iha ita nia rain. Mosu ona hanoin pró ho kontra, tantu hosi sidadaun baibain, hosi sosiedade sivil to’o orgaun soberano sira. PR José Ramos Horta, bele dehan, defensor forte ba proposta Australia nian. Nia halo presaun ba Governu, liliu ba PM Xanana Gusmão atu nahouk ho hanoin ne’e ho resan “moral” no “umanitaria”. Enkuantu membru PN sira, reprezenta hosi partidu hothotu ne’ebé iha asentu parlamentar, iha ninia sesaun 12/02/2010, hothotu lia-ida dehan lae ba proposta PM Australia, Julia Gillard nian. Membru PN sira la simu proposta ne’e ho razaun katak refujiadu sira be hetan iha pasifiku la’os tanba problema umanitaria ka politika maibe problema ekonomika. Karik problema umanitaria ka politika Timor-Leste bele simu, katak membru PN sira.

Prezidente José Ramos Horta reforsa nia nahouk ba proposta Austrália nian ho resan katak: “Timo-Leste iha obrigasaun atu tulun dezlokadus azilu politika sira, ne’ebe kiak, halai hosi violensia no funu laran... Timoroan sira mos uluk halai ba ema nia rain hodi buka moris, ema simu ho liman rua” (JND, 26/07/2010). Prezidente hein hosi PM Xanana Gusmão atu loke odamatan ba Australia hodi harii sentru prosesamentu ka detensaun ba refujiadu sira. Prezidente Horta dehan: Hau koalia ona ho Primeiru Ministru [Xanana Gusmão], nia mos fuan osan mean hanesan hau, nia konkorda, maibe kondisaun barak atu fo duni luz verde, ne’e Australia tenki fo resposta ba pontus barak tebes” (JDN, 28/02/2010)

Loos duni haree hosi kestaun moral no umanitaria ita presiza tetu hodi tulun ema ki’ak ho ki’ik sira halai hosi funu. Tanba ema sira ne’e inosente no vitima hosi politika ho funu. Buat ne’ebé sai lia maka ita la hatuur didi’ak ninia resan. Karik haree ba ema rai seluk uluk simu Timoroan ho liman rua maka ita mós tenki simu, resan ida nia abut la metin. Uluk Timoroan sira halai hosi nia rain la’os tanba ki’ak maibe tanba funu ho persegisaun politika. Karik tanba ki’ak, tuir loloos sira hela nafatin iha rai seluk ne’ebé moris di’ak liu. Iha realidade Timoroan barak ohin loron fila mai nia rain, maski TL sei ki’ak nafatin.

Presiza haree hikas ba kotuk, rai hira maka uluk simu Timoroan sira no simu ho liman rua duni ka lae. Timoroan sira hosik hela nia rain hodi rame-rame ba Portugal depois balu liu ba Australia ho Afrika nu’udar refujiadu ka repatriadu?

Wainhira nakfera funu sivil entre Fretilin ho UDT iha 1975 no loke dalan ba sukun tama Indonezia iha Timor-Leste, halo Timoroan mate barak no obriga Timoroan barak hosik hela nia rain. Família Timor barak sai ba Portugal liu hosi Kruz Vermelha Internasional. Sira ne’e la ba hanesan imigrantes ilegais no la ba mós hanesan refujiadus, maibe ba hanesan repatriadus (fila ba nia rain rasik) tanba Timoroan sira nu’udar sidadaun Portugal nian no ONU rekoñese Portugal nu’udar potensia administrante Timor nian iha tempu ne’eba. Ita la nega Timoroan balu halai ba Australia, la sa’e roo rai seluk nian maibe sa’e rasik roo Australia nian. Timoroan barak tama Australia legalmente, la’os hanesan refujiadu, maibe halo parte programa reunifikasaun ba família sira ne’ebé fahe malu. Lei Australia nian admite ida ne’e. Ita mós la nega Timoroan balu tama iha Australia lori vistu nu’udar turista ou ba vizita família depois la fila mai Timor tanba sente persegidu hosi militar Indonezia sira. Sira ne’e balu hela ilegalmente iha Australia. Ita mós la nega katak iha ita nia istoria, rejista boat people dala ida ne’ebé tama ilegalmente ba Australia. Boat people ne’e xefia rasik hosi matebian Alfredo Reinado Alves. Sira ne’e mós Governu Australia la simu ho liman rua, maibe to’o ikus simu sira tanba hetan presaun makaas hosi sosiedade sivil Australia sira nian. Grupu ne’e halai ho roo la’os tanba ki’ak maibe tanba hetan persegisaun politika hosi militar Indonezia sira.

Iha dekada 90 nia laran, Governu John Howard nian rekuza legaliza estatutu Timoroan sira halai hosi funu ne’ebé hela ilegalmente iha Australia no ameasa atu haruka fila mai TL. Sorte ho presaun makaas hosi povu Australia, ne’ebé sente deve hela Timoroan sira tanba, iha Funu Mundial da-II, Timoroan sira subar no tulun komandu Australianu sira hodi halo funu hasoru forsa Japaun sira, maka Governu John Howard nian la entrega Timoroan sira ba Indonezia.

Istoria jovem sira husu azilu politika iha Jakarta mós ladun morin. La iha embaixada ruma maka hakarak simu jovem ho estudante sira ne’ebé husu azilu politika iha Jakarta, inklui Australia rasik. Timoroan sira kuaze tama hotu kedas iha embaixada sira rai Europa nian iha Jakarta hodi husu azilu politika, inklui Australia nian. Australia nian, Timoroan sira tama liu dala ida. Ida ikus liu iha 1996, estudante hamutuk na’in sia, feto ho mane, husu azilu politika iha embaixada ne’e. Sira tuba fulan ida resin iha embaixada laran, maibe Governu Australia lakohi simu sira. Estudante sira ne’e hodibi’it hosik hela embaixada ne’e no fila ba sidade sira ne’ebé sira estuda ba. Balu depoisde sai hosi embaixada Austrália nian halai liu ba Portugal. Sira seluk Indonezia la kaer tanba Jakarta halo tuir Camberra nia husu no Jakarta hakarak ka lakohi tenki tuir, tanba Australia iha tempu ne’eba, nu’udar rai ida de’it iha mundu rai klaran maka rekoñese juridikamente Timor nu’udar Provinsia Indonezia ba da-XXVII.

Jovem ho estudante universitariu sira Timoroan na’in 29, ne’ebé okupa embaixada Amerika iha Jakarta iha 1994 mós hatene di’ak tebes oin-sa embaixada ne’e halo tratamentus ida aat tebes ba sira durante loron 10 resin iha embaixada ne’e. Televizaun mundu tomak nia hatudu oin-sa jovem ho estudante sira ne’e sai krekas dekor no hatais ropa foer de’it iha embaixada Amerika nia laran.

Haree hosi istoria sira ne’e hotu, ita labele dehan rai seluk simu ita ho liman rua. La iha embaixada ruma iha Jakarta, iha tempu ne’eba, maka hakarak simu Timoroan sira hodi haruka ba sira nia rain. Portugal mesak maka simu Timoroan sira tanba Timoroan sira nu’udar sidadaun Portugal nian. Rai sira seluk, inklui Austrália, la iha ida maka hakarak simu Timoroan sira iha sira nia rain.

Haree ba realidade sira ne’e hotu no tratamentus aat ne’ebé Timoroan sira hasoru, susar tebes ita dehan rai seluk simu ita ho liman rua. Maibe la’os mós tanba ema rai seluk la simu ita ho di’ak hodi sai baze atu Timoroan sira trata aat ka rekuza simu refujiadu sira hosi rai seluk. Importante maka tenki hatuur problema iha nia fatin loloos no uza argumentu ne’ebé forte hodi justifika simu refujiadu sira. Labele falun ho buat falsu katak rai seluk simu ita di’ak tebes hodi ita mós tenki simu refujiadu sira seluk tanba ida ne’e la akontese ba Timoroan sira hotu. Insultu boot ba Timoroan sira wainhira dehan ema rai seluk simu Timoroan sira ho liman rua, tanba barak maka terus tebes. Timoroan sira ne’ebé ba Portugal iha 1975, hothotu sei sente oin-sa sira moris iha tahu laran sira iha Balteiro, maski sira nu’udar ema Portuges.

Se ita iha fuan osan mean duni, hakarak tulun ema tanba kestaun moral no umanitaria, la presiza haree ba se uluk ema seluk simu ita ho liman rua ka lae. Se ita nia konsiensia ho sensibilidade nu’udar umanu maka dudu ita hakarak tulun ema seluk, entaun la presiza haree ba tusan uluk ema simu di’ak ka la simu di’ak ita. Buat ne’ebé importante atu haree maka ema sira halai ne’e tanba refujiadu duni kae lae, tanba persegidu politikamente duni ka lae ka tanba ki’ak no hakarak buka hadi’a nia moris iha rai Australia. Nune’e mós tenki haree katak ita nia rain iha kondisaun atu simu refujiadu sira ou lae.

.
Agora daudaun, ema sira halai ho roo ba Australia, barak liu hosi Afganistaun ho Srilangka no balu hosi Pakistaun. Uluk liu boat people barak hosi Kamboja ho Vietname. Ita rekoñese uluk iha funu iha rai sira ne’e no rai balu ohin loron sei iha funu laran. Rai sira ne’e halo fronteira terrestre barak ho rai seluk. Porzemplu Afganistaun ho Pakistaun halo fronteira terrestre ka besik liu ba Iraun, Turkeministaun, Tajikistaun, Índia, Xina, Oman ho Árabe-Saudita no Srilangka besik liu ba Índia, Myanmar, Tailândia, Malásia, Singapura ho Indonezia. Lia husuk ne’ebé ita hatuur maka ida ne’e: Se tanba persegisaun politika, nusa maka sira la husu azilu politika ka la halai ba rai sira halo fronteira terrestre ka besik liu ba sira? Nusa maka la husu azilu politika iha embaixada rai-li’ur sira iha sira nia rain ka besik sira nia rain? Nusa maka tenki halai ba Australia? Haree ba realidade sira ne’e, susar tebes atu dehan sira halai ba Australia tanba hetan persegisaun politika. Motivu ne’ebé lori sira hakarak halai ba Australia, kuaze 80 ka 90% tanba hakarak hetan moris di’ak, basaa Australia nia moris di’ak liu dok duke rai sira ne’ebé ninia ema halai ho roo ne’e ka rai sira besik sira nia rain. Ita la nega refujiadu sira la halai ba rai sira halo fronteira ho sira tanba rai sira ne’e, ida rua sei moris hela iha funu laran, maibe, barak liu moris iha dame laran, balu nia ekonomia di’ak no balu nia ekonomia aat. Iha rai sira hanesan Iran, Oman, Turkeministaun,Tajikistaun, Índia, Xina, Tailândia, Malazia, Singapura ho Indonezia la iha funu, maibe refujiadu sira prefere halai ba Australia tanba iha rai ne’e kondisaun moris di’ak liu.

Haree ba kondisaun real Timor nian, susar tebes atu simu refujiadu sira ho numeru boot. Sentru prosesamentu ida la’os harii hodi simu ema rua nulu ka limanulu, maibe to’o rihun. Harii sentru prosesamentu ida tanba prevê ona katak TL sei simu refujiadu sira rihun ba leten. Se atu simu de’it ema na’in sanulu ka ruanulu, la presiza sentru prosesamentu, tanba ita iha Serbisu Imigrasaun bele trata asuntu imigrantes ilegais sira nian.

Ita foin ukun-an, ita nia rain ki’ik, ema kiak sei barak tebes, instituisaun estadu ho sistema politika, ekonomika ho sosial sei frajil tebes. Ita foin harii instituisaun Estadu nian no sei dezenvolve hela balu. Lei barak sei falta, liliu lei oan sira, normas, organizasaun ho prosedimentus barak mós seidauk iha. Buat ne’ebe ita presiza halo hodi hadi’a ita nia moris rasik ita seidauk halo, oinsa ita hanoin atu aseita harii sentru prosesamentu ba refujiadu sira rai-li’ur nian ne’ebé mós presiza lei oan ho bei-oan sira hodi regula sira nia moris iha ita rain?

Oin-sa maka ita atu tau matan ba ema seluk, enkuantu ita nia problema rasik hada malu no seidauk haloot hotu? Oin-sa rai ki’ak ida ne’ebé la konsege tulun ninia ema ki’ak rasik bele tulun ema ki’ak hosi rai seluk? Karik ita rai boot, riku no iha estabilidade politika, ekonomika ho sosial di’ak no metin, ita bele tetu Austrália nian proposta. Maibe ho kondisaun Timor nian hanesan ohin loron ne’ebé taxa dezempregu aas tebes, ladun tama ulun hodi ajuda ema ki’ak sira.

Ita nia moris ne’ebé susar ona, povu kontinua moris iha kiak nia laran, nesesidade baziku de’it ita seidauk responde ho di’ak oin-sa maka ita hakarak aumenta tan problema boot ida ne’ebé rai seluk dudu mai ita? Refujiadu sira ka ema sira halai ho roo boot ka ki’ik hosi sira nia rain, la’os atu mai iha Timor-Leste, sira hakarak ba Australia. Halo oin-sa maka ema la buka problema ba ita no ita tenki ba lori problema todan ne’e mai ita nia rain? Se ema sira ne’e hakarak halai mai ita nia rain, ita bele tetu tanba kestaun moral ho umanitaria, maibe sira hili rai seluk. Ita nia laran di’ak tenki la’o hamutuk ho ita nia kapasidade. Se ita bali de’it ita nia an rasik susar tebes ona oin-sa atu bali ema seluk?

Labele haruka kosok oan ida bali ema otas boot ho problemas boot. Ekonomikamente TL sei fraku tebes tanba ne’e ohin loron sei depende makaas ba tulun hosi rai-li’ur nian. Ita labele hakfodak de’it ba ekonomia ne’ebé Australia hakarak oferese ba ita hodi tau ita nia rain iha risku boot no naruk. Nauru ho Manus (Papua New Guinea) hetan ona sa mundansa ekonomika ba populasaun nia moris depoisde simu sentru prosesamentu ka detensaun ba refujiadus iha sira nia rain? Buat ne’ebe sira hasoru maka refujiadu sira sai stress no frustradu tanba la rezolve lalais sira nia situasaun iha ne’ebé halo sira balu oho an, balu halo manifestasaun no hamosu disturbios oioin ne’ebé lori problema rasik ba rai rua ne’e. Ita lakohi atu ida ne’e akontese iha ita nia rain.

TL ninia seguransa rasik seidauk metin. Foin ita tenta hametin liu hosi politika reforma oioin iha area seguransa nian. Ita la iha ekipamentus di’ak hodi deteta krimi oioin nune’e mós seidauk iha rekursus umanus kapasitadus hodi identifika ho deteta atividade terrorista ho kriminozu sira nian.
Haree ba buat hirak ne’e hotu hatudu katak ita seidauk preparadu hodi lida ho imigrante ilegais ka refujiadu sira ne’ebe tama ho roo no ho numeru boot.

Tuir prezidente Jose Ramos Horta ba TV Austrália nian katak: “Ha’u lakohi Timor-Leste sai illa prizaun ida ba ema hirak halai hosi violensia”. Nune’e mós prezidente Horta dehan katak “Timor-Leste hein tulun osan hodi bali refujiadu sira no fo postu serbisu ba sira, hodi sira labele tuur la halo buat ida iha sentru, hanesan dadur sira” (Asia Pacific News, 7/07/2010).

Prezidente Horta nian hanoin hanesan ho ema balu nia hanoin. Maski dehan de’it TL hein tulun osan hosi rai seluk hodi bali refujiadu sira maibe ita hatene ona katak, iha mós hanoin katak Australia bele tulun tan buat ruma ba ita.

Tulun ne’e bele mós signifika troka sentru prosesamentu ba refujiadu ho dada kadoras mai TL ka bele mós hanoin katak ho sentru ne’e sei hatama osan barak mai TL no sei fo serbisu barak ba Timoroan sira.

Se ita simu harii sentru prosesamentu ba refujiadu sira hodi troka ho dada kadoras mai TL hanesan de’it ita monu iha xantajem rai boot ne’e nian. La iha resan atu troka buat ida tanba Great Sunrise iha ita nia tasi laran.

Nauru illa kikuan ida (ho 21KM kuadradus de’it) hetan iha tasi klaran Oseanu Pasifiku ne’ebé deklara nia ukun-an iha tinan 1968 hosi rai tolu: Australia, Nova Zelândia ho Reinu Unidu. Ninia ekonomia sadere de’it ba esportasaun fosfatu, maibe ninia riku sira seluk kokir mós tiha ona, tanba ne’e nia presiza fonte ekonomia seluk. Tanba difikuldade oioin ne’ebé rai oan ne’e hasoru, nia husu ba Australia bele tulun sira iha área teknolojika no finanseirus hodi troka ho harii sentru prosesamentu ba refijiadu sira iha sira nia rain. Illa ida ne’ebé Australia uza ho kustu ida ki’ik tebes.

TL la’os Nauru ne’ebé ukun-an kleur ona no Timor ninia riku soin mós la’os ki’ak hanesan Nauru nian. Ita nia riku-soin sei tomak. Ita nia rain riku duni, maibe ninia povu maka sai ki’ak iha riku-soin iha tasi ho rai maran leten sira ne’e. Ita sei ki’ak tanba ita foin ukun-an no seidauk esplora riku soin ne’ebé ita iha, nune’e mós tanba sei falta rekursus umanus ho teknolojia maka halo rai balu na’uk hela ita nia riku-soin mós ita tane hasan haree de’it.

Se ita esplora no jere didi’ak ita nia riku-soin, maka ita la presiza hetan osan hosi Australia hodi troka ho sentru prosesamentu ba refujiadu ida ne’ebé lori risku boot tebes ba ita nia rain. Kustu politika, sosial ho kultural sei boot liu duke kustu ekonomiku. Sa-tan tulun finanseiru ne’ebé dehan haruka mai Timor ne’e mós dala ruma la tama ba ema Timor nia bolsa laran no la aumenta ekonomia lokal nian.

Tinan sanulu ne’e ita iha esperiensia ona. Osan ne’ebé dehan hosi li’ur haruka barabarak mai TL, barak liu la’os Timoroan sira maka simu, maibe ema internasional sira maka simu. Iha duni Timoroan ida rua maka simu, maibe ninia persentajem ki’ik tebes. Osan sira ne’e mós barak fila hotu fali de’it ba li’ur, la’os hela iha ita nia rain. Haree de’it, iha loron feriadu sira, ka iha sesta aviaun sai nakonun loos ba Bali ho Darwin no iha Segunda aviaun hosi Bali ho Darwin tun dala rua iha Díli ne’ebé nakonun ho internasional sira. Ida ne’e fim de semana de’it, seidauk konta ho loron feriadu sira. Ita hatene de’it maka sura dehan osan tama barak mai TL, maibe ita haluha tiha katak, internasional sira maka barak liu simu osan sira ne’e no osan sira ne’e sira ba gasta fali iha Bali ho Darwin. Ita seidauk haree internasional sira sa’e kareta nadodon ba Kom ka fatin seluk. Karik osan sira ne’e gasta iha ita nia rain, ita sei manan netik buat ruma.

Ita bele fiar katak sentru prosesamentu ba refujiadu sira, karik harii duni iha Timor, la’os ema Timoroan sira maka kaer, maibe internasional sira hosi Australia ho hosi UNHCR sira maka sei kaer. Nune’e maka osan ne’ebé atu hatama mai Timor ne’e mós sira maka sei simu no sei ba gasta tan iha Bali ho Darwin. Nune’e, tetu ba mai, sentru prosesamentu ba refujiadu ne’e sei la lori mudansa ruma ba Timoroan sira nia moris, maibe sei lori tan de’it risku boot mai TL.

Ne’eduni, lalika kaben boot ba osan hodi tau ita nia rain iha risku politika, sosial ho kultural. Tuir esperiensia rai sira ne’ebé harii sentru prosesamentu ba refujiadu sira iha sira nia rain, refujiadu sira mós hamosu problemas barak ba sira.

Prosesu ba refujiadu sira la’os dura fulan ka tinan ida rua. Balu hela iha sentru refujiadu lori tinan 5 to’o tinan 15 foin hetan solusaun. Balu hola malu, kaben to’o oan boot iha sentru prosesamentu nia laran. Balu nia kazu la rezolvidu no hein prosesu to’o tinan 20 ba leten. Buat hirak ne’e hotu halo sira sai frustradu ho stress, ne’eduni halo sira balu oho-an ou hamosu problema oioin tanba sira moris iha inserteza nia laran.

Perigozu liu tan ba Timor se ita tuir Prezidente José Ramos Horta nia hanoin ne’ebé hosik refujiadu sira livre desloka ba ne’ebé de’it iha Timor-Leste laran no fo tan serbisu ba sira. Perigozu tanba:

1) Prezensa refujiadus rai-li’ur bele sai fonte konflitu sosial ba populasaun lokal rasik. Moris ne’ebé susar ona sei sai susar liu tan ho simu refujiadu sira iha TL.

2) Kria insatisfasaun sosial ba ema ki’ak sira wainhira refujiadu sira hetan tratamentu di’ak liu fali Timoroan sira. Oinsa maka ita hakarak fo serbisu ba refujiadu sira enkuantu Timoroan rihun ba rihun buka serbisu to’o kosar metan suli no sai stress no frustadu tanba la hetan nafatin serbisu?

3) Refujiadu sira ne’ebé livre movimenta ba mai, la taka dalan bele kaben ho Timoroan sira. Ida ne’e akontese ona iha Indonezia. Indonezia ho UNHCR fo kartaun ba refujiadu sira. Refujiadu sira desloka ba ne’ebé de’it, to’o balu kaben ho feto Indonezia sira no iha oan. Wainhira kaben ona maka la ba ona rai seluk ou bele ba rai seluk, maibe bele soe hela fen ne’e tanba la iha dokumentu ruma bele komprova sira nu’udar fen ho la’en. Wainhira soe hela fen hamosu tan problema sosial foun. Problema seluk tan hanesan mós iha Indonezia nian, refujiadu balu la’o livre to’o Merauke, buka konvense ka sosa peskador sira Indonezia nian hodi lori sira ba Australia, ida ne’e mós bele hamosu problema foun tanba envolve hotu peskador sira.

4) Refujiadu sira barak ne’ebé mai ho background kultural ho relijiaun la hanesan Timor nian bele hamosu problema sosial, kultural ho relijioza. Ita lakohi atu hanoin sira radikalizmu ho estremizmu mosu iha ita nia rain.

5) Ita aseita simu sentru prosesamentu ba refujiadus iha TL signifika ita loke oda matan luan atu ema hotu bele mai iha TL rame-rame ho roo ilegais sira. Ne’e signifika ita mós bele loke dalan ba Alqaeda ho Taliban sira, tanba sira mós bele disfarsa-an ka nakfilak-an ba refujiadu sira, depois maka buka influensia musulmanu moderadu sira iha TL hodi sai fundamentalista ho radikal hanesan sira.

6) Keta hanoin sei iha solusaun di’ak ba refujiadus ka imigrantes ilegais sira hotu. La fasil atu hetan rai sira simu refujiadu sira ne’ebé prosesa hotu ona. Bele lori tinan 5 to’o 10 ou liu foin hetan rai ida rua aseita simu refujiadu sira. Sira simu mós ho kondisaun barak nune’e mós lakohi simu numeru boot. Sira sei simu de’it sira ne’ebé di’ak, sira ne’ebé aat sei hela ba ita nune’e mós sira ne’ebé prosesa hotu ona no rai seluk la simu, ita maka tenki tau matan ba sira.

Ita la iha akordu ruma ho rai sira ne’ebé nia ema halai hodi haruka sira fila ba nia rain. Ita mós la hatene rai sira ne’e hakarak simu fila sira nia ema ka lae. Ita mós la hatene sira iha osan hodi selu billete hodi sira nia ema sira bele fila ka lae. Ka TL maka tenki selu? Keta haluha sidadaun TL ne’ebé hetan iha li’ur tanba sees hosi persegisaun politika no barak kontribui ba TL nia ukun-an sei barak. Sira ne’e barak seidauk fila tanba osan la iha. To’o agora Governu TL seidauk hanoin tulun sira hodi bele fila. Portugal rasik mós la iha osan ba ida ne’e. Se ita nia sidadaun rasik ita susar ona tulun sira ho osan hodi fila, oin-sa ita hasai fali osan hodi haruka fila refujiadu sira hosi rai seluk ba nia rain?

Ideal liu sentru prosesamentu ba refujiadu sira harii besik iha rai sira funu nian, nune’e hodi labele tau risku boot ba ema refujiadu sira ne’ebé halai dok. Barak maka mout ou mate tuir tasi laran tanba la’o dok, tanba hasoru laloran ho anin boot. Tau besik iha sira nia rain hodi minimiza riskus ba vida no karik haruka fila ba nia rain mós kustus ekonomikus ho finanseirus ki’ik. TL dok tebes hosi Srilangka, Afganistaun ho Pakistaun.

Timoroan sira ne’ebé halai hosi funu ka husu azilu politika sai ba Portugal, barak fila ona mai TL no barak mós seidauk fila. Sira tenki ba buka serbisu mesak iha Portugal ka iha Europa seluk ka iha Australia, hodi selu nia billete fila mai TL. Refujiadu hosi rai-li’ur sira ne’ebé atu mai TL, ba buka serbisu iha ne’ebé hodi sosa billete hodi fila ba nia rain? Iha TL? Iha Indonezia ka iha Australia? Lalika mehi atu ba buka serbisu iha Indonezia ho Australia. Governu Timor-Leste rasik negosia ona ho Governu Australia atu haruka Timoroan sira dezempregadu ba serbisu iha ne’eba, maibe Australia la simu, sa tan simu refujiadu sira ne’ebé sira ta’uk liu. Indonezia mós sei la simu tanba sira nia ema mós tokon maka ohin loron la iha serbisu. Iha TL susar liu tan, basaa, ema sira uluk funu ba rai ida ne’e nia ukun-an, tama sai kadeia no militar Indonezia sira hurlele to’o kle’uk mós rihun ba rihun seidauk hetan serbisu. Se fo uluk serbisu ba refujiadu sira sei hamosu de’it problemas sosiais ne’ebé bele afekta mós ba estabilidade nasional.

Ita labele taka odan matan ba ema sira persegidu ne’ebé buka azilu politika iha ita nia rain. Ema sira ne’ebé hetan persegisaun tanba kestaun politika no husu azilu politika iha ita nia embaixada, konsuladu ka iha ita nia rain, ita bele tetu simu, maibe ida halai hosi ki’ak ka hakarak buka muda nia moris ita labele simu, tanba ita nia rain mós sei iha ema kiak barak, maski ita nia rai ho tasi isin rua makaas ba riku-soin.

TL iha dever moral atu tulun ema sira susar no terus tanba funu. Buat ne’ebé ita bele halo maka intensifika ita nia diplomasia no tuir buka solusaun hodi hapara funu iha rai sira ne’ebé agora moris hela iha funu laran. Ida ne’e maka importante no urjente atu TL halo hamutuk ho Australia ho rai seluk.

La iha dalan seluk hodi hapara refijidus ka imigrantes ilegais sira. Iha dalan ida de’it, halo para funu no buka fo apoio diretu ba rai sira ne’ebé ninia povu koko halai ba rai seluk. Ajuda liu husi politika no ekonomika, tulun kria estabilidade iha rai sira ne’e no hadi’a rai sira ne’e nia ekonomia hodi sira nia povu bele moris di’ak no hakmatek hodi la hanoin halai ba rai seluk. Karik la halo buat hirak ne’e, problema refujiadu sira nian la sei rezolve no sei kria problemas barak ba rai seluk. Nune’e mós rai boot sira ho politiku sira labele buka provoka funu tun sa’en iha rai seluk ka iha nia rai laran hodi hamosu deslokadus ka refujiadu sira.

Ohin loron mosu refujiadu sira barak tanba rai boot sira mós tuir sala. Sira maka ba esplora rai ki’ik sira hodi rai ki’ik sira sai ki’ak liu tan, sira maka ba provoka funu tun sa’e hodi sira nia sasan bele folin no bele garante sira nia interese politika, ideolojika, militar no ekonomika. Tanba ne’e rai ki’ik sira labele ba responsabiliza ba sala rai boot sira nian, sa-tan hola netik ba an problema rai boot sira nian.

*Membru RENETIL

BELE KA LABELE APLIKA TORTURA IHA TIMOR-LESTE?

Carlos da Silva L.F.R.Saky*

Ohin loron, organizasaun internasional balu halo akuzasaun ba membru PNTL sira pratika tortura ho halo aat ba ema (maus tratus) hasoru detidu sira. Artigu ida ne’e mai atu ko’alia kona-ba asuntu preokupante ida ne’e. Artigu ne’e sei haree dahuluk kona-ba konseitu tortura ho ninia istoria iha mundu rai-klaran no iha Timor-Leste, depois da’et ho protesaun internasional Direitus Umanus nian.

Lia-fuan tortura mai hosi dalen latim, signifika suplísiu, martíriu, tormentu, transe aflitivu, bele fiziku ka psikolojiku. Signifikadu verbu torturar mós traduz ba sentidu hanesan, iha dalen português no española (torturar), no ingles (to torture), no francês (torturer), no italiano (torturare) no alemão (foltern). Tradusaun hanesan iha dalen sira rai osidental nian, ho esepsaun dalen alemaun, nu’udar sasukat ida katak pratika tortura hahú hori uluk kedas no ohin loron kontinua nafatin sai mekanizmu globalizadu ne’ebé uza iha rai barak. Ho lia-fuan badak tortura maka aktu violensia ka ameasa ne’ebé halo hosi ema ka entidade ida hodi hamosu sofrimentu fiziku ka psikolojiku ba ema ida ho objetivu atu hetan konfisaun, informasaun ka deklarasaun kona-ba krimi ne’ebé detidu ka suspeitu ida halo ka obriga ema ida hodi halo aksaun kriminoza ida, liu hosi asaun ka omisaun ou ho objetivu deskrimina nia ho razaun rasa ka relijiaun.

Gregu Aristóteles define tortura tuir forma politizada: “ema nu’udar animal politiku” ka “o homem é um animal político”. Ne’e signifika ema bele sai violentu ho kruel tebes hanesan animal sira be lees ho han malu hodi hetan buat ne’ebé sira buka ka kaer metin.

Tortura la’os foin mosu, nia mai hamutuk kedas ho istoria ema nian. Iha fator sira istoriku, iha ninia jeneze (asal usul) ho sukun-tama iha area ida ne’e fundamental tebes hodi bele kumprende di’ak ninia komponente sira kultural, sosiolojiku no politiku. Bele dehan mós oinsa no tansa instrumentu kruel ne’e hetan kontornus malorek no mahahok tebes, to’o pontu ida sai pratika institusional no komponente poder nian no, sosialmente aseita ho razaun hodi proteje no asegura trankuilidade publika, restabelesimentu ordem publika, represaun ho aplikasaun kastigu ba kriminozu hetan aseite, konsuetudinariamente, nu’udar metodu ho prosedimentu, hosi ninia perpetrador ka ezekutor sira.

Rejistu sira dahuluk kona-ba halo aat ba ema ho kastigu todan (cruel ka kejam), aplika ba dadur sira funu (prisoneiros de guerra) nian, mosu iha Otas Besi ka iha portuges Idade dos Metais nian, tinan rihun haat m.K. (molok Kristu). Hahú hosi ne’eba povu sira uza besi iha ninia moris lorloron no, hosi epoka ne’eba maka foin iha informasaun sira rejistadu kona-ba maus tratus ho pena kruel sira ne’ebé aplikadu ba dadur sira hosi funu nian iha Otas Besi ne’e. Wainhira sidade Babilónia domina ona Mesopotâmia (rejiaun ne’ebé ohin loron Irake, Turkia no Síria tuur ba), iha ona mileniu daruak m.K., Hamurabi, liu-rai babiloniu nian, kria ona kodigu lei eskritu dahuluk, iha ne’ebé regula ho duru no makaas tebes vida sosial. Lei ka regras ne’ebé Hamurabi hamosu fo dalan ba kastigu todan (penas severas) ho degradantes, hanesan Talião nian, “matan ba matan, nehan ba nehan”. Iha tempu ne’ebá, seidauk hahú sukun-tama imperialista Xina no Japaun sira ba Mesopotâmia, nune’e maka bele konsidera Asíriu sira, povu mesopotamiu, maka hahú uluk pratika tortura nu’udar dalan ida kontra povu sira konkistadu ka sira ne’ebé lakon funu.

Modu produsaun iha sekulu VIII m.K. maka eskravista (perbudakan), iha ne’ebé la konsidera eskravu ka atan sira nu’udar individuu sira ne’ebé iha direitu, atan sira iha de’it dever ka obrigasaun atu hala’o ordem ne’ebé liu-rai sira haruka. Atan sira hakru’uk (submissão) no tuir de’it (subserviência). Uza maus tratus ka halo tratamentu aat no violensia fizika hodi hasoru atan hothotu sem protestu ka kontestasaun sosial ruma. Iha sekulu II m.K., Roma, sidade ne’ebé konkista ona parte barak mundu osidental, nakfahe ba grupu rua: demokratas ho aritokratas ne’ebé ikus mai hahouris buat ne’ebé bolu demokrasia ho ditadura. Ditadura ne’e maka rejime ka governu ne’ebé sempre rekorre ka kaer tortura politika hodi defende sira nia poder ho nehan no liman kukun.

Iha sekulu V iha mudansa teki-teki tanba lakon ka derrota dezartroza ne’ebé Imperiu Romanu Osidente hetan. Hosi ne’e hahú ho kronolojia Istoria nian, periudu ne’ebé bolu Otas Klaran ka Nakukun ou iha portuges bolu idade media ka idade negra ou iha inglês dark age. Iha periudu ida ne’e, terror nu’udar lia-fuan korrente ka ne’ebé uza lorloron. Ema ida halo diskursu, manifestasaun ka ko’alia kontra ordem relijioza konsidera nu’udar krime hodi lori sidadaun ne’e submete ba tortura fizika naruk (suplicio), tau iha ahi (fogueiras) ka iha prasa publiku. Funu Santa (Guerras Santas) ka Jihad sira nian, iha mundu árabe, lori Allah ka Maromak nia naran, nune’e mós Funu Santa ne’ebé osidente sira bolu Kruzadas, sira hotu iha karateristika sira maus tratus ho brutalidade ne’ebé pratika hosi kapturador sira.

Iha rejiaun Valakia, Sul Roménia, iha sekulu XI, Vlad Tepes, konsagradu nu’udar Drakula, hosi sinema ho literatura fiksaun, rekoñesidamente, nu’udar simbolu forsa aat ho tortura nian. Simbolu aat ne’e reprezenta iha aktu ida iha ne’ebé hatama besi iha suspeitu ka dadur nia kidun (ânus) ka iha husar to’o besi ne’e sai iha kakorok, hanesan ema lalar fahi ou manu.

Politika kolonialista ne’ebé dezenvolve hosi sekulu XV hametin liu tan metodu antigu tortura ho pratika eskravajizmu (perbudakan) hasoru povu sira rasa metan ho povu sira lakon (vencidos) funu. Durante sekulu sira XVI ho XIX, iha momentu ho sirkunstansia sira la hanesan, opresaun, pena sira kruel no degradante ho maus tratus nu’udar karateristika sira rejime nian no modu moris hakru’uk ho tuir (submissão e subserviência) nian ne’ebé obriga ba povu sira kolonizadu ho oprimidu sira.
Iha pajina sira Istoria nian, ita sei bele rejista nu’udar momentu sira iha ne’ebé pratika tortura hanesan sistematika, episodiu hosi ukun-an Estadus Unidus Amerika nian, wainhira, iha 1776, Thomas Jefferson, hetan fiar hodi hakerek Deklarasaun sira Direitus Ema nian ho Deklarasaun Ukun-an nian.

Importante destaka mós Bastilla, simbolu autoritarizmu governu fransez nian monu ka hadau hosi povu ne’ebé koñesidu ho Revolusaun Franseza (1789), sei iha Europa, iha revolusaun sira 1830 ho 1848 kontra nasionalizmu, liberalizmu no sosializmu. Iha Estadus Unidus Amerika, ita bele temi Funu Sesesaun ka fahe malu (1861-1865); no iha estremu oriente, konflitu sira entre ema Xina ho Japaun sira no ikusliu, iha Amerika Latina, prosesu sira iha sira nia ukun-an.

Momentu sira seluk iha ne’ebé tortura mosu makaas maka iha Funu Mundial da-I (1914-1918) no Funu Mundial da-II (1939-1945). Rejista mós periodu sira entre funu sira tada ho esklozaun rejime sira eksesaun, iha Europa tomak. Nune’e mós akontese iha rai latinu-amerikanu sira, hanesan Brazil, iha Governu Getúlia Vargas nian.

Iha Europa, destake ba periudu sira rejime fasista sira nian, hanesan Portugal iha Salazar nian okos, España iha Franco nia okos, Italia iha Mussolini nia okos no Alemaña iha Nazi ka Adolf Hitler nia okos. Mezmu antes hosi pratika tortura, Direitus Umanus hetan violasaun sistematiku hosi ezekusaun sira estrajudusial tanba idealizasaun superioridade rasial, ekonomika, politika-ideolojika ka militar (belika).

Alemaña adopta politika ida anti-semitizmu iha ne’ebé manan forma no kulmina ho olokaustu judeu sira, iha kampu konsentrasaun sira ka iha laboratoriu, iha ne’ebé halo esperiensia sira ho ema moris. Paradosal no estraordinariamente, iha Funu Mundial da-I, haree no konsidera ema judeun sira hanesan ema alemaun hotu no nu’udar ema alemaun, sira hotu tenki kaer kilat hodi defende rai Alemanã ne’ebé sira hadomin. Ikus mai iha peridu entre funu, konsidera sira nu’udar judeus-simitas. Tortura no hakribi etniku ka rasa ba judeu sira hanesan hatudu di’ak tebes iha filme “Lista Schlinder”, produsaun Hollywood nian, iha 1994. Alemaun sira konsidera ema judeu ka ema la’o rai sira ne’ebé hela ka moris iha rai Alemaña hanesan rasa inferior, tan ne’e tenki buka hamoos hosi rai Alemaña hodi hela de’it rasa ária, rasa alemaun puru no superior.

Periudu entre funu tada ho terror no pratika tortura. Justifikasaun ba aktu sira ne’e ho razaun katak atu hadi’a ekonomia rai sira ukun tuir rejime ditatorial sira nian ne’ebé rahun iha Funu Mundial da-I. Pratika ida ne’e foin lakon iha dekada setenta, wainhira Marcelo Caetano troka hikas Salazar iha Portugal ne’ebé ramata ho Revolusaun 25 de Abril 1974, iha Portugal, no iha biban ne’eba mós Franco mate.

Iha Europa, ohin loron, sei mosu tortura no oho malu, entre grupu rival relijiozu sira. Ema Irlandia sira hosi norte no sul funu malu no problema ne’ebé sira liu ona iha tinan barak nia laran, la sensibiliza, nem hosi imprensa ho populasaun, hodi para ho funu malu ho oho malu.

Iha dekada 80 ho 90 nia laran, Governu Amerikanu to’o ameasa Xina, tanba violasaun grave sira denunsia hosi organizmu internasional sira proteksaun Direitus Umanus nian.

Iha tinan hira ikus, denunsia sira pratika tortura nian, ita bele temi rai sira Irake (maus tratus hasoru ema kurdu sira iha norte Irake), Srilangka (dezaparesimentu ka lori lakon jornalista sira), Zimbabué (impunidade ka la hetan kastigu ka sansaun ruma hasoru ema sira halo tortura), Turkia (lori lakon no halo ezekusaun estrajudisiaria ka oho ema la tuir lei haruka iha área rural no urbanu), Marrokos (lori lakon politiku na’in sira ligadu ho Frente Polisario) no iha Palestina (Hamas sira halo tortura hasoru ninia povu sira suspeitu espiaun Israel nian).

Estadu barbaru, selvajeira no violensia hetan mós iha kontinente Afrika, liliu iha rejiaun sentral, tama iha buat ne’ebé Thomas Hobbes bolu “O homem é o lobo do homem ka ema maka asu-fuik ema nian ka homo homini lúpus” ne’ebé signifika hothotu kontra hothotu.

Istoria Timor nian mós nakonun ho pratika tortura, hahú kedas hosi funu sira entre suku ka grupu etniku sira la hanesan, tuir mai tortura la’o nafatin iha kolonizasaun português ho okupasaun Indonezia nia okos no iha periudu golpe ho kontra-golpe ne’ebé Uniaun Demokratika Timorense (UDT) ho Frente Revolusionaria do Timor-Leste Independente (FRETILIN) halo iha 1975 no durante rejime badak FRETILIN nian entre 1975 no 1978.

Antesde malae mutin (Portugal) sira to’o mai iha Timor-Leste, pratika halo aat ba ema iha nanis tiha ona. Pratika halo aat ba ema mai hamutuk ho funu sira entre grupu etniku sira no klase sosial sira ne’ebé kompostu hosi liu-rai ho atan sira.

Porezemplu iha funu, sira ne’ebé kaer iha funu ka lakon iha funu, barak hetan tortura to’o tesi sira nia ulun hatuur iha ai ka au me’ik tutun nu’udar forma ida hodi halo ta’uk ka intimida sira be lakon funu ho grupu sira seluk. La’os ne’e de’it, iha tiha ona inisiu tinan 1970, sei iha Portugal nia okos, wainhira kaer toman ema ruma na’uk bibi, fahi, kuda ka karau, hetan tortura fiziku, psikolojika ho kastigu sosial ida todan tebes. Ema ne’ebé na’uk karau, hetan tortura hosi autoridade lokal no, dala ruma, obriga naukten ne’e tutur ka tara karau ulun ho dikuur iha kakoruk no haruka hakilar “hau na’uk karau” hosi fatin ida ba fatin seluk. Tortura psikolojiku ho sansaun sosial ida todan tebes.

Iha relasionamentu sosial, iha Timor-Lorosa’e hanesan mós iha rai seluk, atan sira la iha direitu ba buat ida, sira iha de’it dever hodi serbi liurai sira. Wainhira sira serbi la loos maka sira simu tortura fizika ho psikolojiku oioin. Ne’e maka modu produsaun iha tempu uluk, tempu ne’ebé kolonialista portuges seidauk sama ain iha ita nia rain no durante sekulu sira kolonizasaun portugeza nian iha ita nia rain.

Iha kolonizasaun portuges nia ukun okos mós pratika tortura makaas. Malae, liu-rai ho sipaiu sira lori xikote ho palmatória baku ema sira ne’ebé la kumpre sira nia ordem. Sira ne’ebé la fo manu moris, manu mate ho manu tolun ba autoridade sira no sira ne’ebé la kumpre di’ak ordem no halo krimi baibain, barak nia kotuk laran ho ain sai naklees no liman bubu tanba xikote ho palmatoria. Maus tratus hasoru dadur politiku sira mós makaas. Sira ne’ebé envolve iha revolta sira kontra kolonialista portuges sira, hetan baku, tuku, tebe iha ulun ho estomagu no besik mate foin oho. Iha eskola mós hanesan, mestre sira nia métodu la dook hosi tortura, alunu sira ulun tos ka faltador sira simu tortura makaas hosi mestre sira.

Iha periudu entre 1975 to’o 1999 mós mosu tortura makaas entre Timoroan sira ou hosi Indonezia hasoru Timoroan sira. Iha 1975, wainhira mosu golpe ne’ebé partidu UDT halo, sira kaer aktivista sira FRETILIN nian barak. Halo tortura makaas hasoru militante ho simpatizante partidu ne’e nian. Baku to’o dolar no oho balu. Ikus mai FRETILIN halo kontra-golpe, kaer militante ho simpatizante barak hosi UDT ho Asosiasaun Popular Demokrátika Timorense (APODETI) nian. FRETILIN halo tortura makaas hasoru dadur politiku sira hosi partidu rua ne’e nian no dadur barak hetan tiru ka sona mate depoisde hetan tortursaun kruel (penyiksaan kejam) ida. Balu sena tama iha bee laran.

Iha ai-laran, iha Governasaun badak (1975-1978) FRETILIN nian, partidu ne’e ninia militante balu, pratika maus tratus aat tebtebes hasoru suspeitu ho dadur politiku sira ne’ebé mai hosi militante ho simpatizante partidu seluk nian ou mai hosi rasik militante ho simpatizante FRETILIN nian ne’ebé deskonfia ka hetan akuzasaun nu’udar reasionariu no traidor. Dadur barak hatama iha fatin sira hanesan fahi-luhan, ne’ebé iha parte Lorosa’e, liliu iha parte sira be ko’alia makasae, koñesidu ho bairi’a. Sunu dadur sira nia isin ho ahi-klaak no besi manas ho mean, kesi iha ai ka tara iha ai depois baku ho ai ho besi. Balu lori fatuk tuda no hakoi moris.

Iha fali okupasaun Indonezia nia okos mós hanesan, dadur sira hetan tortura fizika ho mental oioin. Halo espankamentu hasoru dadur sira, sunu ho sigaru rohan, xoke ho eletrisidade, fokit ain ho liman kukun, futu balu nia liman to’o kotu, lori kadeira tau iha ain-fuan leten depois tuur iha leten durante interrogatoriu, tesi balu nia tilun, sena tama iha bee laran, tau bee iha sela laran hodi dadur sira labele toba, halo intorrogatoriu iha tuku rua ou tuku tolu ka kalan tomak hodi dadur sira labele deskansa no halo violensia seksual ho seluseluk tan. Sunu moris sira ne’ebé deskonfia ka duun buang. Pratika sira ne’e barak halo hosi militar, polisia, Hansip ho ema sivil balu. Atu hatene di’ak liu relatus kona-ba tortura ho maus tratus ba detidu sira iha Timor-Leste, bele konsulta ho Relatoriu Komisaun Akollamentu Verdade no Rekonsiliasaun (CAVR) ho titulu “Chega”.

Timor Lorosa’e durante dekada rua ho balu (1975-1999) iha Indonezia nia ukun okos, pratika maus tratus ho tortura makaas tebes hasoru ema nasionalits sira Timoroan. Nu’udar rezultadu hosi denunsia sira kona-ba tortura ho violasaun Direitus Umanus ne’ebé grave tebtebes, Timoroan na’in rua, D. Carlos Ximenes Belo, Bispu Timor-Leste nian ho José Manuel Ramos Horta, Reprezentante Espesial Conselho Nasional da Resistência Maubere (CNRM) nian, hetan premiu Nobel da Paz iha tinan 1996.
Hafoin Timor-Leste hetan nia ukun-an, ema hanoin tortura atu lakon ona hosi ita nia rain, maibe lae. Membru PNTL sira hetan akuzasaun barak halo tortura no violasaun Direitus Umanus hosi sosiedade sivil no organizmu internasional sira iha área ne’e.
Iha relatoriu ida publikadu hosi Human Rights Watch, Abril 2006, katak hafoin referendum 1999, polisia Timoroan sira pratika tortura ho violasaun Direitus Umanus no, polisia sira ne’e la hetan punisaun ka kastigu ruma. To’o balu dehan polisia ukun-an nian hanesan de’it polisia sira rejime ditatorial sira uluk nian. Komparasaun ida ne’e ezajerada oituan maibe preokupante ba ita.

Relatoriu tahan 50 ho titulu “ Começos Tortuosos: Violência Policial e o Ínicio da Impunidade em Timor Leste” ne’e bazeia iha sasin ho vitima sira abuzu polisial iha Timor-Leste. Dokumentu ne’e dehan polisia sira uza forsa esesiva, halo tortura no maus tratus ba detidu sira durante detensaun sira. Sasin oioin ne’ebé hetan entrevista dehan sira to’o tama ospital tanba hetan kanek todan.

Brad Adams, Diretor Human Rights Watch iha Asia, dehan nia xokadu tebes ho relatu kredivel sira kona-ba tortura ho maus tratus ne’ebé seriu tebes hosi polisia sira. Foin-sa’e ida konta ba Human Rights Watch kona-ba buat ne’ebé akontese ba nia wainhira nia hetan detensaun iha aldeia ida, besik sidade Maliana: “PNTL kaer ha’u no hatama iha sela ida durante loron rua kalan rua. Sira halo tortura beibeik ba ha’u, rega gas pimentu [ka ai-manas] ba ha’u, baku no fakar bee ba ha’u nia leten. Sira halo ameasa beibeik ba ha’u hodi dehan: se O kontra polisia, O hatene ona ninia konsekuensia. Polisia na’in tolu tama ba iha sela laran, save metin tiha oda-matan, hasai tiha sira nia kazaku depois baku ha’u. Sira halo parte membru PNTL Maliana nian hotu. Sira ne’e polisia sira halo serbisu kalan nian. Iha kalan dahuluk, sira baku ha’u por voltade tuku ida (1) dadeer, iha kalan daruak por voltade tuku tolu (3) dadeer. Polisia sira halo serbisu kalan hosi ema la hanesan, sira baku ha’u iha kalan rua nee”.

Relatoriu iha leten kona-ba kazu ida de’it, maibe iha kazu barak mosu iha Timor-Leste laran iha ne’ebé halo akuzasaun oioin ba membru PNTL sira. Ita bele dehan aktu sira hanesan baku, tuku, tebe (espancamento), xoke ho elektrisidade, sena tama iha bee laran (afogamentos), halo terus (privação), ameasa, umillasaun (penghinaan), intimidasaun psikolojiku no hahalok sira ne’ebé membru PNTL sira halo ba detidu sira, inklui ida iha Maliana ne’e tama iha kategoria tortura.

Krimi hanesan temi iha leten, hahú hosi Otas Besi to’o ohin loron, hanesan aktu ida ne’ebé grave tebes no preokupa ema barak. Preokupasaun ida ne’e lori rai lubuk ida ne’ebé preokupa ho kestaun Direitus Umanus, iha loron 10 fulan Dezembru, tinan 1948, aprova no halo ona Deklarasaun Universal Direitus Umanus hodi proteje ema hotu iha mundu rai-klaran. Deklarasaun ida ne’e maka ohin loron ita mós kaer tuir, no durante periodu okupasaun ita kaer hodi denunsia krimi ho violasaun Direitus Umanus hothotu ne’ebé Indonezia halo iha Timor Leste.

Depoisde tinan 36 hosi Deklarasaun Universal Direitus Umanus, iha loron 10 fulan Dezembru tinan 1984, Komunidade Internasional aprova Konvensaun Kontra Tortura no Tratamentus ka Penas Krueis, Dezumanus ka Degradantes, adoptada hosi rezolusaun nº 39/46, Asembleia Jeral Nasoens Unidas nian no tama iha vigor iha loron 6 fulan Juñu tinan 1987.

Defisil oituan hodi dada rai-keta ka fronteira entre “tortura” ho tratatamentu degradante ho dezumanu ka kastigu sira seluk. Iha aktu maus tratus ida nia laran tortura depende ba numeru fator balu, inklui natureza no abuzu todan. Tantu tortura komu maus tratus, tuir direitu internasional proibidu iha sirkunstansia hothotu.

Timor-Leste, maski foin ukun-an, nu’udar Estadu membru Nasoens Unidas nian, iha loron 16 fulan Abril tinan 2003, ratifika ona Konvensaun Internasional sira, inklui Konvensaun Kontra Tortura. Timor-Leste ratifika konvensaun ida ne’e tanba aprende hosi esperiensia tempu okupasaun nian ou nu’udar povu kolonizadu hatene malorek katak, tortura nu’udar aktu ida kondenavel no konsidera krimi tanba halo ema sira sofre tortura, barak sai paralizadu, defisiente tantu iha isin nune’e mós iha mental ka psikiku.

Iha artigu no. 2, Konvensaun Jenebra nian hateten katak: “No exceptional circumstances whatsoever, whether a state of war or a threat of war, internal political instability or any other public emergency, may be invoked as a justification of torture.” Ne’e signifika, ho razaun sa-ida de’it, labele aseita ka justifika kualker tipu tortura ho maus tratus, basaa, aktu sira ne’e nu’udar krimi kontra direitu internasional.

Maski ita ratifika ona Konvensaun Internasional sira, maibe ita seida’uk bele implementa ho efetivu Konvensaun Kontra Tortura tanba sei falta lei oan barak hodi define violensia oin-sa maka klasifikadu ba tortura ka violensia baibain. Ohin loron seidauk iha lejislasaun ka dekretu lei ruma ko’alia espesifikamente kona-ba tortura. Seluk ho ne’e, ita nia ajente seguransa sira, liliu polisia sira, barak seidauk hatudu-an nu’udar polisia profisional tanba hetan eransa ho kultura violensia hosi polisia ho militar Indonezia sira, nune’e mós seidauk interioriza ho di’ak lei ho valor sira direitus umanus nian tanba kapasidade objetiva ho subjetiva ne’ebé limitadu.

Wainhira ita ko’alia kona-ba tortura, ita presiza mós hatene tipu tortura ne’ebé bolu tortura polisial ou inquizitorial. Tipu tortura ida ne’e pratika ho motivu meramente funsional ou instrumental no institusional. Uza tipu tortura ida ne’e ho motivu politiku-ideolojiku no jeralmente pratika iha fatin detensaun ka interrogatoriu ka iha kadeia hosi funsionariu estatal subalternu (ajente, investigador, komisariu, karsereiru no polisia militar) sira, konta ho apoiu disfarsadu ka konveniensia deklarada hosi majistradu sira, membru sira Ministeriu Publiku no autoridade sira polisia nian. Sira tolera tortura ne’e ho baze entendimentu ka razaun katak, iha relasaun ho suspeitu balu, uniku meiu atu hetan prova material no autoria krime maka liu hosi kastigu fiziku ou mental. Sidadaun komum barak mós konkorda ho pratika tortura, ho justifikasaun katak tortura nu’udar dalan ida hodi hetan rezultadu sira satisfatoriu iha kampu investigasaun polisial nian.

Ema balu dehan terrorista sira nia prinsipiu maka hakarak mate, sira la preokupa ho moris ka vida, ne’eduni halo tortura to’o iha ne’ebé mós sira la sei loke ibun. Sira lakohi loke ibun ho objetivu proteje sira nia organizasaun, sira nia maluk no mós garante susesu ba sira nia misaun ho aksaun. Mate ida sem sofrimentu hodi defende prinsipiu ka ideolojia ida hanesan tara bomba iha isin depois halo nakfera kala ema barak hakarak, maibe simu tortura ne’ebé duru, degradante ho dezumanu nem ema hotu bele augenta. Tamba ne’e maka tortura nu’udar dalan ida hodi hetan informasaun, maibe tenki kuidadu, basaa, inosente balu mós halo rekoñesimentu falsu tamba la tahan ba tortura. Maibe tenki rekoñese mós katak kulpadu balu loke ibun no rekoñese nia sala ou loke sai rede ho planu aat sira tamba efeitu hosi tortura. Tamba ne’e maka admite violensia lejitima nu’udar dalan ida hodi deskobre ho sedu ka lais planu kriminozu sira nian ne’ebé preparadu tiha ona ka prepara daudaun atu realiza, planu ne’ebé ameasa interese nasional ho ema barak nia moris.

Polisia nu’udar aparellu represivu Estadu nian no sira nia atuasaun regulada no uzu violensia lejitima. Susar admite, maibe eziste, iha sosiedade, liliu iha ambitu seguransa publika, iha ezijensia ida ba pratika violensia polisial ka interrogatoriu koersivu hodi hasoru krimi sira kontra estadu ho umanidade. Violensia lejitima uza iha kazu sira estremu ou esepsional ka estraordinaria hodi bele hetan informasaun hosi suspeitu sira ne’ebé ameasa interese nasional ka ema barak nia moris, porezemplu aplika ba suspeitu ka detidu sira ligadu ho terrorizmu ka grupu krimi organizadu sira ne’ebé perigozu no ameasa ema barak nia vida. Estadu maka tenki deklara publikamente grupu ne’ebé maka halo parte terrorista ka grupu perigozu sira. Ho nune’e hodi sees hosi jeneralizasaun no labele aplika metodu sira duru ba ema ka grupu hothotu durante prosesu interrogatoriu. Tenki identifika didi’ak katak suspeitu ka detidu ne’e iha forte ligasaun ho terrorista ka grupu krimi organizadu foin bele aplika medidas koersivas wainhira lakohi koopera ho polisia. Ho nune’e hodi evita ema inosente sira sai vitima violensia polisial nian. Labele aplika kualker tipu violensia, lejitima ka ilejitima, ba krimi baibain sira.

Interrogatoriu koersivu tenki regula ho lei hodi hatene loloos wainhira maka bele uza tortura, uza iha sa situasaun ho hasoru se, nune’e mós tenki define ho klaru metodu ho instrumentu ne’ebé lei admite hodi uza durante prosesu interrogatoriu. Buat hirak ne’e tenki klaru hodi bele halo justifikasaun ba uzu violensia lejitima ne’e no evita pratika tortura ka violensia ilejitima. Nune’e mós tenki defini ho klaru katak, proibidu ba kualker membru polisia ida atu pratika kualker tipu tortura, eseptu unidade investigasaun. Ida ne’e mós so uza de’it ba kazus esepsionais ou estraordinarias hanesan temi ona iha leten, la’os atu aplika ba iha krimi hothotu ka baibain sira. Se iha ita nia rain, la iha aktividade terrorista ka grupu kriminozu ne’ebé perigozu tebes, maka la iha razaun atu rekorre violensia lejitima ka tortura hodi hetan informasaun. Maibe atu evita medidas ka asaun sira estrajudisiais maka la iha sala prepara lei oan ruma hodi regula violensia lejitima ida oin-sa maka bele admite ho ida ne’ebé maka lalebe admite nune’e karik iha loron ruma, terrorista sira atua iha ita nia rain, ita iha ona métodus koersivas legais ho lejitimas ne’ebé bele aplika ba sira.

Violensia ilejitima, baibain, pratika hosi ajente publiku sira ne’ebé iha monopoliu lejitimu ba uzu forsa. Aktu ilejitima ne’e tau iha risku no ameasa estrutura demokratika sira Estadu Direitu nian. Tamba ne’e maka labele aseita kualker tipu violensia ilejitima. Violensia ilejitima nu’udar problema boot tebes ida ne’ebé tenki rezolve hosi sektor barak sosiedade organizada nian. Ema ka organizasaun hosi ne’ebé de’it proibidu pratika tortura, eseptu polisia, maibe tenki ho justifikasaun ida forte tuir lei ka regras ne’ebé iha.

Iha relasionamentu metin entre pratika tortura ho dezempeñamentu aktividade polisial nian. Ne’e la’os polisia Timor nian de’it maka hasoru. Iha kazu barak tebes iha mundu ho forma oioin ne’ebé protagoniza hosi polisia sira iha mundu rai klaran tomak. Ida ne’e mosu tamba situasaun iha sira nia rain, autor sosial barak seidauk moris tuir lei ho ordem, vida ekonomika, politika ho sosial la ajuda sira nia integrasaun ho di’ak. Iha nível internasional mós situasaun balu provoka deskontentamentu tamba okupasaun ka dominasaun ka bolu xoke kultural ne’ebé ameasa rai ida ka rejiaun ida ninia interese komum ne’ebé kria rezistensia no provoka violensia. Buat hirak ne’e hotu maka provoka insatisfasaun sosial ho politika no mós provoka danu ho prejuizu fiziku ho umanu barak ba Estadu ho povu bainhira grupu sira marjinais sira aktua. Terrorizmu mós enkuadra iha kontestu ida ne’e.

La fasil atu implementa tomak Konvensaun Kontra Tortura iha rai sira ne’ebé nakonun ho instabilidade, pobreza, krimi organizadu ho terrorizmu. Timor-Leste situa iha Azia, rejiaun ida ne’ebé sei dominadu ho instabilidade, violensia, pobreza, krimi organizadu no halo fronteira ho Indonezia, rai ida ne’ebé aktividade terrorizmu nian sei aktivu tebes. Ipoteze ki’ik tebes atu Timor-Leste sai fatin ba terrorizmu, maibe jeografikamente ita nia rain situa entre rai boot rua, Indonezia ho Australua ne’ebé sai alvu prinsipal terrorista sira nian. La’os ne’e de’it, ema Osidente barak mós hetan iha ita nia rain tanba hala’o serbisu sira Nasoens Unidas nian ka NGOs internasionais nian. Sira ne’e mós sempre sai alvu terrorista sira nian. Tamba ne’e wainhira ita la atentu ka vijilante, organizasaun kriminozu sira bele halo atake iha Timor-Leste, liliu hasoru ema Osidente sira iha ita nia rain ka uza Timor-Leste hodi dezenvolve sira nia aktividade kriminoza no sai trampolin hodi ataka Austrália ho Indonezia. Ida ne’e bele mosu tamba, ohin loron, ita nia fronteira marítima, terrestre ho aérea nakloke luan no la ekipadu di’ak ho teknolojia sira sofistikadu iha postu imigrasaun, aeroporto ho alfandega sira hodi deteta krime organizadu ho terrorizmu. Nune’e mós ita nia intelijensia seidauk hetan formasaun di’ak ho instituisaun PNTL ho F-FDTL la ekipadu di’ak ho aparellu sofistikadu sira hodi deteta no evita atividade organizasaun kriminozu ho terrorizmu sira nian. Se ita la prepara metodu ho teknika sira di’ak ho efisiente ne’ebé regula ho lei hodi hetan informasaun ida lais no ezaktu hosi suspeitu ka detidu sira ligadu ho terrorizmu ka grupu krimi organizadu sira perigozu tebes, hanesan de’it ita entrega ita nia moris ba kriminozu sira.

Ema barak kontra interrogatoriu koersivu, maibe sira la fo dalan la koersivu ne’ebé efesiente no efikaz hodi deskobre lalais planu aat terrorista nian ne’ebé ameasa ema inosente barak nia moris. Se vida ema ida nian importante tebes, nusa maka labele admite uza método koersivu hasoru terrorista sira hodi salva ema barak nia vida hosi planu ho aktu terrorista ka grupu krimi organizadu sira nian? Se ita la rekorre métodu ida efisiente ho efikaz hodi deskobre uluk terrorista ka grupu kriminozu sira perigozu tebes nia planu, hanesan de’it ita fo tempu ba sira hodi realiza sira nia planu aat ne’ebé ameasa ita nia interese nasional. Metodu koersivu nu’udar dalan efisiente no efikaz ida hodi hetan informasaun, maibe iha aplikasaun dala ruma bele sala wainhira sala alvu.

Rai sira ne’ebé kumpri tomak Konvensaun Jenebra kontra tortura nian maka rai sira ne’ebé moris estável, ema hotu moris tuir lei ho ordem, la iha krimi no ameasa terrorizmu ruma. Timor-Leste ninia situasaun politika, ekonomika, sosial no kultura sei dook hosi rai sira kumpre tomak konvensaun nian. Tamba ne’e, Timor-Leste labele futu metin nia liman ho ain hodi asiste grupu kriminozu sira aktua iha ita nia rain. Amerika ho Europa, rai sira ne’ebé promotor ho defensor Direitus Umanus nian, dala ruma, sira maka iha oin hodi halo tortura ho violasaun ba Direitus Umanus wainhira sira nia rain hetan ameasa hosi grupu terrorista sira. Bele haree oin-sa Estadus Unidos de Amerika halo tratamentu ba terrorista sira iha Guantanamo no Europa paratikamente la halo protestu ruma, tamba terrorista sira ataka sira nia interese nasional ho kria terror ka hamosu ta’uk ba ema tomak iha mundu rai-klaran.

Rai balu asina Konvensaun Kontra Tortura kle’ur ona, maibe sira mós la kumpre tomak klamar ho isin Konvensaun ne’e nian tamba ameasas hosi krimi organizadu ho terrorizmu sira. Ba krimi organizadu no terrorizmu la iha lia-fuan toleransia no, aseitavel uza violensia lejitima hodi bele hetan informasaun hodi prevene aktu sira ne’ebé ameasa interese nasional ho povu Timor-Leste tomak nia moris.

Ohin loron mosu akuzasaun barabarak hasoru membru PNTL sira katak halo tortura hasoru sidadaun sira no membru polisia sira impune hosi lei. Loos, iha duni kazu balu tama iha klasifikasaun tortura ne’ebé pratika hosi membru PNTL balu, buat ne’ebé la devia halo tamba suspeitu ka detidu sira be ita iha la’os terrorista ka halo parte grupu kriminozu sira perigozu tebes. Maibe mós ita tenki dehan la loos tomak wainhira ema balu haklaken katak membru polisia sira iha impunidade. Membru polisia balu hetan kondenasaun tuir krime ne’ebé definidu legalmente, hanesan abuzu poder, lezaun korporal ka iha nomen júris seluk, ne’ebé konfigura iha metodu ho pratika sira tortura nian. Balu hetan sansaun suspensaun no balu hetan espulsaun hosi polisia tamba pratika violasaun Direitus Umanus sira grave hanesan omesidiu. Balu sei iha prosesu investigasaun nia laran halo agresaun ba sidadaun sira.

Ita mós labele dehan membru PNTL tomak pratika tortura. Tortura ne’ebé mosu la’os politika Governu nian, la’os mós ordem ka instrusaun hosi instituisaun PNTL, maibe nu’udar pratika ida ne’ebé hala’o izoladamente no barak pratika hosi individuu sira PNTL nian. Tortura sira ne’e mosu tamba:

- Iha tinan barak, hahú hosi ita nia bei-ala sira kedas, to’o iha kolonialista portuges ho okupasaun Indonezia nia tempu, la iha esforsu ruma atu hakotu ho tortura. Pratika tortura sai hanesan kultura ida ne’ebé transmite hosi rejime ida ba rejime seluk. Ohin loron, iha ukun-an nia laran, membru PNTL balu hanoin tortura hanesan aktu normal ida no sira kontinua pratika tortura iha situasaun sira ne’ebé tuir loloos labele uza ona tortura nian, basaa, ohin loron ita la moris ona iha rejime sira ditatorial nia okos;

- Membru PNTL balu, liliu sira ne’ebé moris iha periudu okupasaun Indonezia nian, hetan influensia makaas hosi polisia ho militar Indonezia sira. Sira balu seidauk hosik mentalidade aat ne’ebé polisia ho militar Indonezia sira hosik hela, tamba sira hanoin so uza violensia ka tortura de’it maka halo ema bele hakru’uk ba sira, maibe sira haluha tiha katak wainhira rekorre violensia halo ema lakon respeitu ba sira maski hakru’uk tamba ta’uk.

- Seidauk iha lei oan hodi regula ka defini loloos aktu sira ne’ebé klasifikadu nu’udar tortura hodi bele julga no kondena autor sira tortura nian;

- Membru PNTL barak seidauk domina lei ho di’ak no barak ninia estudus ki’ik, ne’eduni susar ba sira interpreta lei no haketak aktu ida ne’ebé konsidera violasaun ka la’os violasaun Direitus Umanus;

- Agresividade ne’ebé reflete iha karater ema Timor nian ladun tulun halo kontensaun ka kontrola-an, halo membru polisia balu monu iha pratika tortura wainhira hetan provokasaun ka rezistensia hosi suspeitu ka detidu sira. Sira halo buat ida la hanoin nia konsekuensia ne’ebe bele provoka danus fizikus ho psikolojikus ba suspeitu ka detidu sira nune’e mós ba sira (polisia) nia karreira rasik;

- Ekipa investigasaun ne’ebé halo interrogatoriu ba suspeitu ka detidu sira la iha koñesimentu di’ak kona-ba halo interrogatoriu ida mais umanu no persuasivu. Sira rekorre metodu ho teknika tortura hothotu ne’ebé sira hatene tamba la hetan formasaun seluk ne’ebé di’ak hodi hetan informasaun hosi suspeitu ka detidu sira;

- Tortura la’os aktu izoladu ida, no ohin loron sei mosu nafatin tamba faltade empeñu politiku atu investiga, hadook, prosesa, julga no fo kastigu todan ba ida halo tortura ka violensia ilejitima;

- La iha kontrole sivil efektivu, autónomu no independente ba polisia nu’udar fator inibidor ka satan no preventivu ba tortura ho violensia polisial.

- Taxa kriminalidade ne’ebé aas provoka mós aktu ho medida sira duru ne’ebé rezulta iha tortura ho maus tratus;

- Faltade kooperasaun hosi suspeitu ka detidu sira obriga polisia sira rekorre violensia ka tortura hodi hetan informasaun.

Brazil, rai ida ukun-an liu sekulu balu ona, desde 1800. Foin iha 1989 ratifika Konvensaun Kontra Tortura no Pena Kruel sira seluk. Ninia Konstituisaun ne’ebé promulga iha 1988, prevê proibisaun ba pratika tortura. Maski nune’e, liu tiha tinan 9, foin promulga iha Brazil lei ida iha ne’ebé tipifika no halo punisaun ba krimi tortura.

Ita foin maka ukun-an iha tinan 8 (hosi 2002) nia laran, ne’eduni susar ba ita atu halo buat hothotu dala ida. Tenki hahu uluk hosi balu. Ratifikasaun ba Konvensaun Internasionail sira, inklui ratifikasaun Konvensaun Kontra Tortura nu’udar hakat di’ak ida. Hosi ne’e hatudu katak ita deklara ona tortura nu’udar krimi ida. Nu’udar krimi tenki kria kondisaun hodi hapara tortura ne’e loloos, liliu labele kedas aplika interrogatoriu koersivu ka tortura ba krimi sira la’os ligadu ho terrorizmu no grupu krimi organizadu sira perigozu tebes. Atu hapara tortura la’os papel Governu nian de’it, maibe sosiedade sivil ho sidadaun tomak nian. Oin-sa atu hapara tortura?

- Kria lei oan sira ne’ebé sei falta hodi proteje sidadaun sira ho di’ak nune’e mós presiza define ho klaru tipu tortura oin-sa maka bele admite no aplika ba see no iha situasaun ka sirkunstansia oin-sa;

- Presiza fo treinu ba membru PNTL sira tomak, liliu unidade investigasaun atu labele uza tortura durante prosesu interrogatoriu ba krime baibain sira, krime ne’ebé la’os mai hosi terrorista ka grupu kriminozu sira perigozu nian;

- Fundamental tebes investimentu prioritariu iha kualifikasaun no treinamentu profisional, metodu sientifiku ba investigasaun, teknolojia no peskiza sientifika multidixiplinar. Presiza forma profisional sira ho baze polisia nian ne’ebé di’ak basaa, iha kampu ida ne’e maka mosu xoke ho konflitu multivariadu ba direitu ho interese sidadaun sira nian, iha optika respeitu ho promosaun Direitus Umanus nian;

- Halo deklarasaun iha publiku katak tortura nu’udar krimi, tan ne’e tenki hetan sansaun ka punisaun, eseptu tortura ne’ebé lejitimu no bele aplika ba terrorista ho grupu krimi organizadu sira perigozu tebes;

- Hola medidas lais no forte hasoru polisia sira ne’ebé halo tortura no kaer no dadur ema arbiru ou uza forsa esesiva hasoru povu, inklui fo sansaun ba ofisial polisia sira ne’ebé hatene iha pratika tortura maibe la halo esforsu hodi evita ou fo sansaun ba autor tortura;

- Prende, investiga no aplika aksaun dixiplinar kontra membru polisia ne’ebé pratika tortura ka pratika violensia hasoru krimi baibain sira;

- Hametin liu tan orgaun sira halo supervizaun ho justisa iha PNTL no unidade etika ho moral profisional . Fo apoiu makaas ba orgaun sira ne’e no fo sansaun ba polisia sira ne’ebé la kumpre orgaun sira ne’e ninia ordem ka diretrizes;

- Fo protesaun liu hosi lei ne’ebé garante testemuña sira nia sasin, atu sira bele fo testemuña loloos, livre no la iha ta’uk atu hetan trotura;

- Haberan no hametin liu tan serbisu intelijensia nian hodi deteta no evita aktividade terrorizmu ho grupu kriminozu sira antes manan forma. Ne’e dalan ida hodi halakon pratika tortura;

- Kria regra engajamentu (rules of engagement) ka dixiplina internu nu’udar sasukat ba autor seguransa sira atu prevene sira halo tortura no bele justifika sira nia atuasaun wainhira uza forsa ka violensia lejitima;

- Hadi’a kualidade moris povu nian. Wainhira kualidade moris di’ak sei halo ema hotu moris tuir regras ho ordem, nune’e mós wainhira la iha ona aktividade grupu kriminozu ho terrorizmu ne’ebé ameasa interese nasional Timor-Leste nian maka tortura ka violensia lejitima mós la presiza ona.

Demokrasia nu’udar kestaun ida importante tebes, iha kontestu ida ne’e, violensia polisial, inevitavelmente, produz violasaun grave liu ba Direitus Umanus no sidadania, ne’ebé nu’udar elementu sira rejime demokratiku nian. Funsaun atu manten ordem, prevene no reprime krimi sira, iha limite ba ninia atuasaun, iha padraun sira respeitu ba direitu fundamental sidadaun sira nian, nu’udar direitu ba moris, liberdade, seguransa no ninia integridade fizika ho mental.

Presiza realsa katak violensia ho ninia ambiente laborativa no ninia atuasaun perkorre, dala barak, iha fronteira ilegalidade. Mezmu iha situasaun sira iha ne’ebé uza violensia nu’udar lejitima, atitude no komportamentu irrefletidu bele de’it interpretadu nu’udar pratika tortura. Bele lori polisia ba pratika efektiva hosi violensia insidioza ne’e, to’o la koñese limite sira presizu hosi ninia atuasaun legal. Tamba ne’e maka presiza defini ho didi’ak metodu ho teknika, nune’e mós instrumentu sira ne’ebé bele uza ho labele uza durante interrogatoriu ba kazu sira esepsionais ka estraordinarias hodi sees hosi pratika tortura ne’ebé kondenadu hosi ema barak.

Konkluzaun

Timor Leste nu’udar rai ida signatoriu tratadu ho konvensaun sira ne’ebé pune no halakon tortura desde 2003. Konstituisaun RDTL ne’ebé promulga iha tinan 2002 mós prevê proibisaun ba tortura. Maibe to’o ohin loron ita seidauk tau iha pratika, tamba seidauk iha lejislasaun ka lei ruma hakerek espesifikamente kona-ba tortura ho ninia punisaun.

Importante tebes realsa katak tortura nu’udar instrumentu ida hodi reprimi, kastigu, intimida, umilla no oho ema, iha períudu kolonizasaun ho okupasaun Portugal ho Indonezia nian. Maski rejime ditatorial sira ne’e lakon ona hosi ita nia rain, maibe Estadu Demokratiku de Direitu ne’ebé ita harii daudaun sei dook hosi kompletu tantu iha esfera juridika no sosialmente, basaa direitu inerente ba ema rasik lejislasaun la espesifika didi’ak hodi tau efetiva iha pratika.

Iha pratika tortura ho violensia polisial balu hatudu katak pratika polisial ho natureza autoritariu mosu, independentemente hosi rejime politiku. Sira ne’e nu’udar kontinuasaun hosi metodu ne’ebé rejime ditatorial, kolonial ho autoritariu sira uluk uza, iha ne’ebé tranzisaun politika ba ukun-an la konsege halakon tamba kuaze membru PNTL sira hotu sei toman ho maneira hanoin ho hahalok polisia Indonezia nian ne’ebé sempre rekorre tortura ho violensia hodi hetan informasaun. Maski ita nia Governu demokratiku, maibe membru balu hosi polisia seidauk sai demokratiku tamba sei hanoin ho aktua tuir rejime ditatorial sira uluk nian.

Atu ajusta orgaun sira seguransa publika iha realidade demokratika ida, imporante tebes, ba sosiedade hodi hetan ka deskubra tipu polisia oinsa maka sira hakarak. Polisia ne’ebé ita hakarak maka polisia ne’ebé respeita direitu sidadaun sira nian, polisia ne’ebé ezista hodi fo seguransa no la pratika violensia ilejitima; ka polisia korrupta ida (ne’ebé esplora ema ki’ik sira ka sese de’it) no arbitraria (ne’ebé uza tortura ho estermíniu, nu’udar metodu sira preferensial serbisu nian hodi hasoru povu sira).

Iha planu organizasaun polisial nian, governu define ona, protesaun ba pesoa umana impoem implementasaun vida demokratika, liu hosi partisipasaun direta polisia ho komunidade iha rezolusaun ba konflitus. Filozofia polisia nian ne’ebé tenki kaer maka polisia sira nu’udar garantidor direitu sira fundamental ema nian, nu’udar mediador no administrador sira konflitu sosial, violasaun no transgresaun ba lei; mantem nafatin serenidade espiritu, firmeza iha karater, halo konviviu ho di’ak ka ki’ak kondisaun umana nian.

*Membru Fundador RENETIL
Artikel ne’e hatun ona iha STL Edisaun 26/07/2010