Hilmar Farid
Sasin RENETIL 
Fernando La Sama
PD ho RENETIL hetan influencia husi kultura Javanesa?
Carlos da Silva L.F.R.Saky*
Ohin loron, organizasaun internasional balu halo akuzasaun ba membru PNTL sira pratika tortura ho halo aat ba ema (maus tratus) hasoru detidu sira. Artigu ida ne’e mai atu ko’alia kona-ba asuntu preokupante ida ne’e. Artigu ne’e sei haree dahuluk kona-ba konseitu tortura ho ninia istoria iha mundu rai-klaran no iha Timor-Leste, depois da’et ho protesaun internasional Direitus Umanus nian.
Lia-fuan tortura mai hosi dalen latim, signifika suplísiu, martíriu, tormentu, transe aflitivu, bele fiziku ka psikolojiku. Signifikadu verbu torturar mós traduz ba sentidu hanesan, iha dalen português no española (torturar), no ingles (to torture), no francês (torturer), no italiano (torturare) no alemão (foltern). Tradusaun hanesan iha dalen sira rai osidental nian, ho esepsaun dalen alemaun, nu’udar sasukat ida katak pratika tortura hahú hori uluk kedas no ohin loron kontinua nafatin sai mekanizmu globalizadu ne’ebé uza iha rai barak. Ho lia-fuan badak tortura maka aktu violensia ka ameasa ne’ebé halo hosi ema ka entidade ida hodi hamosu sofrimentu fiziku ka psikolojiku ba ema ida ho objetivu atu hetan konfisaun, informasaun ka deklarasaun kona-ba krimi ne’ebé detidu ka suspeitu ida halo ka obriga ema ida hodi halo aksaun kriminoza ida, liu hosi asaun ka omisaun ou ho objetivu deskrimina nia ho razaun rasa ka relijiaun.
Gregu Aristóteles define tortura tuir forma politizada: “ema nu’udar animal politiku” ka “o homem é um animal político”. Ne’e signifika ema bele sai violentu ho kruel tebes hanesan animal sira be lees ho han malu hodi hetan buat ne’ebé sira buka ka kaer metin.
Tortura la’os foin mosu, nia mai hamutuk kedas ho istoria ema nian. Iha fator sira istoriku, iha ninia jeneze (asal usul) ho sukun-tama iha area ida ne’e fundamental tebes hodi bele kumprende di’ak ninia komponente sira kultural, sosiolojiku no politiku. Bele dehan mós oinsa no tansa instrumentu kruel ne’e hetan kontornus malorek no mahahok tebes, to’o pontu ida sai pratika institusional no komponente poder nian no, sosialmente aseita ho razaun hodi proteje no asegura trankuilidade publika, restabelesimentu ordem publika, represaun ho aplikasaun kastigu ba kriminozu hetan aseite, konsuetudinariamente, nu’udar metodu ho prosedimentu, hosi ninia perpetrador ka ezekutor sira.
Rejistu sira dahuluk kona-ba halo aat ba ema ho kastigu todan (cruel ka kejam), aplika ba dadur sira funu (prisoneiros de guerra) nian, mosu iha Otas Besi ka iha portuges Idade dos Metais nian, tinan rihun haat m.K. (molok Kristu). Hahú hosi ne’eba povu sira uza besi iha ninia moris lorloron no, hosi epoka ne’eba maka foin iha informasaun sira rejistadu kona-ba maus tratus ho pena kruel sira ne’ebé aplikadu ba dadur sira hosi funu nian iha Otas Besi ne’e. Wainhira sidade Babilónia domina ona Mesopotâmia (rejiaun ne’ebé ohin loron Irake, Turkia no Síria tuur ba), iha ona mileniu daruak m.K., Hamurabi, liu-rai babiloniu nian, kria ona kodigu lei eskritu dahuluk, iha ne’ebé regula ho duru no makaas tebes vida sosial. Lei ka regras ne’ebé Hamurabi hamosu fo dalan ba kastigu todan (penas severas) ho degradantes, hanesan Talião nian, “matan ba matan, nehan ba nehan”. Iha tempu ne’ebá, seidauk hahú sukun-tama imperialista Xina no Japaun sira ba Mesopotâmia, nune’e maka bele konsidera Asíriu sira, povu mesopotamiu, maka hahú uluk pratika tortura nu’udar dalan ida kontra povu sira konkistadu ka sira ne’ebé lakon funu.
Modu produsaun iha sekulu VIII m.K. maka eskravista (perbudakan), iha ne’ebé la konsidera eskravu ka atan sira nu’udar individuu sira ne’ebé iha direitu, atan sira iha de’it dever ka obrigasaun atu hala’o ordem ne’ebé liu-rai sira haruka. Atan sira hakru’uk (submissão) no tuir de’it (subserviência). Uza maus tratus ka halo tratamentu aat no violensia fizika hodi hasoru atan hothotu sem protestu ka kontestasaun sosial ruma. Iha sekulu II m.K., Roma, sidade ne’ebé konkista ona parte barak mundu osidental, nakfahe ba grupu rua: demokratas ho aritokratas ne’ebé ikus mai hahouris buat ne’ebé bolu demokrasia ho ditadura. Ditadura ne’e maka rejime ka governu ne’ebé sempre rekorre ka kaer tortura politika hodi defende sira nia poder ho nehan no liman kukun.
Iha sekulu V iha mudansa teki-teki tanba lakon ka derrota dezartroza ne’ebé Imperiu Romanu Osidente hetan. Hosi ne’e hahú ho kronolojia Istoria nian, periudu ne’ebé bolu Otas Klaran ka Nakukun ou iha portuges bolu idade media ka idade negra ou iha inglês dark age. Iha periudu ida ne’e, terror nu’udar lia-fuan korrente ka ne’ebé uza lorloron. Ema ida halo diskursu, manifestasaun ka ko’alia kontra ordem relijioza konsidera nu’udar krime hodi lori sidadaun ne’e submete ba tortura fizika naruk (suplicio), tau iha ahi (fogueiras) ka iha prasa publiku. Funu Santa (Guerras Santas) ka Jihad sira nian, iha mundu árabe, lori Allah ka Maromak nia naran, nune’e mós Funu Santa ne’ebé osidente sira bolu Kruzadas, sira hotu iha karateristika sira maus tratus ho brutalidade ne’ebé pratika hosi kapturador sira.
Iha rejiaun Valakia, Sul Roménia, iha sekulu XI, Vlad Tepes, konsagradu nu’udar Drakula, hosi sinema ho literatura fiksaun, rekoñesidamente, nu’udar simbolu forsa aat ho tortura nian. Simbolu aat ne’e reprezenta iha aktu ida iha ne’ebé hatama besi iha suspeitu ka dadur nia kidun (ânus) ka iha husar to’o besi ne’e sai iha kakorok, hanesan ema lalar fahi ou manu.
Politika kolonialista ne’ebé dezenvolve hosi sekulu XV hametin liu tan metodu antigu tortura ho pratika eskravajizmu (perbudakan) hasoru povu sira rasa metan ho povu sira lakon (vencidos) funu. Durante sekulu sira XVI ho XIX, iha momentu ho sirkunstansia sira la hanesan, opresaun, pena sira kruel no degradante ho maus tratus nu’udar karateristika sira rejime nian no modu moris hakru’uk ho tuir (submissão e subserviência) nian ne’ebé obriga ba povu sira kolonizadu ho oprimidu sira.
Iha pajina sira Istoria nian, ita sei bele rejista nu’udar momentu sira iha ne’ebé pratika tortura hanesan sistematika, episodiu hosi ukun-an Estadus Unidus Amerika nian, wainhira, iha 1776, Thomas Jefferson, hetan fiar hodi hakerek Deklarasaun sira Direitus Ema nian ho Deklarasaun Ukun-an nian.
Importante destaka mós Bastilla, simbolu autoritarizmu governu fransez nian monu ka hadau hosi povu ne’ebé koñesidu ho Revolusaun Franseza (1789), sei iha Europa, iha revolusaun sira 1830 ho 1848 kontra nasionalizmu, liberalizmu no sosializmu. Iha Estadus Unidus Amerika, ita bele temi Funu Sesesaun ka fahe malu (1861-1865); no iha estremu oriente, konflitu sira entre ema Xina ho Japaun sira no ikusliu, iha Amerika Latina, prosesu sira iha sira nia ukun-an.
Momentu sira seluk iha ne’ebé tortura mosu makaas maka iha Funu Mundial da-I (1914-1918) no Funu Mundial da-II (1939-1945). Rejista mós periodu sira entre funu sira tada ho esklozaun rejime sira eksesaun, iha Europa tomak. Nune’e mós akontese iha rai latinu-amerikanu sira, hanesan Brazil, iha Governu Getúlia Vargas nian.
Iha Europa, destake ba periudu sira rejime fasista sira nian, hanesan Portugal iha Salazar nian okos, España iha Franco nia okos, Italia iha Mussolini nia okos no Alemaña iha Nazi ka Adolf Hitler nia okos. Mezmu antes hosi pratika tortura, Direitus Umanus hetan violasaun sistematiku hosi ezekusaun sira estrajudusial tanba idealizasaun superioridade rasial, ekonomika, politika-ideolojika ka militar (belika).
Alemaña adopta politika ida anti-semitizmu iha ne’ebé manan forma no kulmina ho olokaustu judeu sira, iha kampu konsentrasaun sira ka iha laboratoriu, iha ne’ebé halo esperiensia sira ho ema moris. Paradosal no estraordinariamente, iha Funu Mundial da-I, haree no konsidera ema judeun sira hanesan ema alemaun hotu no nu’udar ema alemaun, sira hotu tenki kaer kilat hodi defende rai Alemanã ne’ebé sira hadomin. Ikus mai iha peridu entre funu, konsidera sira nu’udar judeus-simitas. Tortura no hakribi etniku ka rasa ba judeu sira hanesan hatudu di’ak tebes iha filme “Lista Schlinder”, produsaun Hollywood nian, iha 1994. Alemaun sira konsidera ema judeu ka ema la’o rai sira ne’ebé hela ka moris iha rai Alemaña hanesan rasa inferior, tan ne’e tenki buka hamoos hosi rai Alemaña hodi hela de’it rasa ária, rasa alemaun puru no superior.
Periudu entre funu tada ho terror no pratika tortura. Justifikasaun ba aktu sira ne’e ho razaun katak atu hadi’a ekonomia rai sira ukun tuir rejime ditatorial sira nian ne’ebé rahun iha Funu Mundial da-I. Pratika ida ne’e foin lakon iha dekada setenta, wainhira Marcelo Caetano troka hikas Salazar iha Portugal ne’ebé ramata ho Revolusaun 25 de Abril 1974, iha Portugal, no iha biban ne’eba mós Franco mate.
Iha Europa, ohin loron, sei mosu tortura no oho malu, entre grupu rival relijiozu sira. Ema Irlandia sira hosi norte no sul funu malu no problema ne’ebé sira liu ona iha tinan barak nia laran, la sensibiliza, nem hosi imprensa ho populasaun, hodi para ho funu malu ho oho malu.
Iha dekada 80 ho 90 nia laran, Governu Amerikanu to’o ameasa Xina, tanba violasaun grave sira denunsia hosi organizmu internasional sira proteksaun Direitus Umanus nian.
Iha tinan hira ikus, denunsia sira pratika tortura nian, ita bele temi rai sira Irake (maus tratus hasoru ema kurdu sira iha norte Irake), Srilangka (dezaparesimentu ka lori lakon jornalista sira), Zimbabué (impunidade ka la hetan kastigu ka sansaun ruma hasoru ema sira halo tortura), Turkia (lori lakon no halo ezekusaun estrajudisiaria ka oho ema la tuir lei haruka iha área rural no urbanu), Marrokos (lori lakon politiku na’in sira ligadu ho Frente Polisario) no iha Palestina (Hamas sira halo tortura hasoru ninia povu sira suspeitu espiaun Israel nian).
Estadu barbaru, selvajeira no violensia hetan mós iha kontinente Afrika, liliu iha rejiaun sentral, tama iha buat ne’ebé Thomas Hobbes bolu “O homem é o lobo do homem ka ema maka asu-fuik ema nian ka homo homini lúpus” ne’ebé signifika hothotu kontra hothotu.
Istoria Timor nian mós nakonun ho pratika tortura, hahú kedas hosi funu sira entre suku ka grupu etniku sira la hanesan, tuir mai tortura la’o nafatin iha kolonizasaun português ho okupasaun Indonezia nia okos no iha periudu golpe ho kontra-golpe ne’ebé Uniaun Demokratika Timorense (UDT) ho Frente Revolusionaria do Timor-Leste Independente (FRETILIN) halo iha 1975 no durante rejime badak FRETILIN nian entre 1975 no 1978.
Antesde malae mutin (Portugal) sira to’o mai iha Timor-Leste, pratika halo aat ba ema iha nanis tiha ona. Pratika halo aat ba ema mai hamutuk ho funu sira entre grupu etniku sira no klase sosial sira ne’ebé kompostu hosi liu-rai ho atan sira.
Porezemplu iha funu, sira ne’ebé kaer iha funu ka lakon iha funu, barak hetan tortura to’o tesi sira nia ulun hatuur iha ai ka au me’ik tutun nu’udar forma ida hodi halo ta’uk ka intimida sira be lakon funu ho grupu sira seluk. La’os ne’e de’it, iha tiha ona inisiu tinan 1970, sei iha Portugal nia okos, wainhira kaer toman ema ruma na’uk bibi, fahi, kuda ka karau, hetan tortura fiziku, psikolojika ho kastigu sosial ida todan tebes. Ema ne’ebé na’uk karau, hetan tortura hosi autoridade lokal no, dala ruma, obriga naukten ne’e tutur ka tara karau ulun ho dikuur iha kakoruk no haruka hakilar “hau na’uk karau” hosi fatin ida ba fatin seluk. Tortura psikolojiku ho sansaun sosial ida todan tebes.
Iha relasionamentu sosial, iha Timor-Lorosa’e hanesan mós iha rai seluk, atan sira la iha direitu ba buat ida, sira iha de’it dever hodi serbi liurai sira. Wainhira sira serbi la loos maka sira simu tortura fizika ho psikolojiku oioin. Ne’e maka modu produsaun iha tempu uluk, tempu ne’ebé kolonialista portuges seidauk sama ain iha ita nia rain no durante sekulu sira kolonizasaun portugeza nian iha ita nia rain.
Iha kolonizasaun portuges nia ukun okos mós pratika tortura makaas. Malae, liu-rai ho sipaiu sira lori xikote ho palmatória baku ema sira ne’ebé la kumpre sira nia ordem. Sira ne’ebé la fo manu moris, manu mate ho manu tolun ba autoridade sira no sira ne’ebé la kumpre di’ak ordem no halo krimi baibain, barak nia kotuk laran ho ain sai naklees no liman bubu tanba xikote ho palmatoria. Maus tratus hasoru dadur politiku sira mós makaas. Sira ne’ebé envolve iha revolta sira kontra kolonialista portuges sira, hetan baku, tuku, tebe iha ulun ho estomagu no besik mate foin oho. Iha eskola mós hanesan, mestre sira nia métodu la dook hosi tortura, alunu sira ulun tos ka faltador sira simu tortura makaas hosi mestre sira.
Iha periudu entre 1975 to’o 1999 mós mosu tortura makaas entre Timoroan sira ou hosi Indonezia hasoru Timoroan sira. Iha 1975, wainhira mosu golpe ne’ebé partidu UDT halo, sira kaer aktivista sira FRETILIN nian barak. Halo tortura makaas hasoru militante ho simpatizante partidu ne’e nian. Baku to’o dolar no oho balu. Ikus mai FRETILIN halo kontra-golpe, kaer militante ho simpatizante barak hosi UDT ho Asosiasaun Popular Demokrátika Timorense (APODETI) nian. FRETILIN halo tortura makaas hasoru dadur politiku sira hosi partidu rua ne’e nian no dadur barak hetan tiru ka sona mate depoisde hetan tortursaun kruel (penyiksaan kejam) ida. Balu sena tama iha bee laran.
Iha ai-laran, iha Governasaun badak (1975-1978) FRETILIN nian, partidu ne’e ninia militante balu, pratika maus tratus aat tebtebes hasoru suspeitu ho dadur politiku sira ne’ebé mai hosi militante ho simpatizante partidu seluk nian ou mai hosi rasik militante ho simpatizante FRETILIN nian ne’ebé deskonfia ka hetan akuzasaun nu’udar reasionariu no traidor. Dadur barak hatama iha fatin sira hanesan fahi-luhan, ne’ebé iha parte Lorosa’e, liliu iha parte sira be ko’alia makasae, koñesidu ho bairi’a. Sunu dadur sira nia isin ho ahi-klaak no besi manas ho mean, kesi iha ai ka tara iha ai depois baku ho ai ho besi. Balu lori fatuk tuda no hakoi moris.
Iha fali okupasaun Indonezia nia okos mós hanesan, dadur sira hetan tortura fizika ho mental oioin. Halo espankamentu hasoru dadur sira, sunu ho sigaru rohan, xoke ho eletrisidade, fokit ain ho liman kukun, futu balu nia liman to’o kotu, lori kadeira tau iha ain-fuan leten depois tuur iha leten durante interrogatoriu, tesi balu nia tilun, sena tama iha bee laran, tau bee iha sela laran hodi dadur sira labele toba, halo intorrogatoriu iha tuku rua ou tuku tolu ka kalan tomak hodi dadur sira labele deskansa no halo violensia seksual ho seluseluk tan. Sunu moris sira ne’ebé deskonfia ka duun buang. Pratika sira ne’e barak halo hosi militar, polisia, Hansip ho ema sivil balu. Atu hatene di’ak liu relatus kona-ba tortura ho maus tratus ba detidu sira iha Timor-Leste, bele konsulta ho Relatoriu Komisaun Akollamentu Verdade no Rekonsiliasaun (CAVR) ho titulu “Chega”.
Timor Lorosa’e durante dekada rua ho balu (1975-1999) iha Indonezia nia ukun okos, pratika maus tratus ho tortura makaas tebes hasoru ema nasionalits sira Timoroan. Nu’udar rezultadu hosi denunsia sira kona-ba tortura ho violasaun Direitus Umanus ne’ebé grave tebtebes, Timoroan na’in rua, D. Carlos Ximenes Belo, Bispu Timor-Leste nian ho José Manuel Ramos Horta, Reprezentante Espesial Conselho Nasional da Resistência Maubere (CNRM) nian, hetan premiu Nobel da Paz iha tinan 1996.
Hafoin Timor-Leste hetan nia ukun-an, ema hanoin tortura atu lakon ona hosi ita nia rain, maibe lae. Membru PNTL sira hetan akuzasaun barak halo tortura no violasaun Direitus Umanus hosi sosiedade sivil no organizmu internasional sira iha área ne’e.
Iha relatoriu ida publikadu hosi Human Rights Watch, Abril 2006, katak hafoin referendum 1999, polisia Timoroan sira pratika tortura ho violasaun Direitus Umanus no, polisia sira ne’e la hetan punisaun ka kastigu ruma. To’o balu dehan polisia ukun-an nian hanesan de’it polisia sira rejime ditatorial sira uluk nian. Komparasaun ida ne’e ezajerada oituan maibe preokupante ba ita.
Relatoriu tahan 50 ho titulu “ Começos Tortuosos: Violência Policial e o Ínicio da Impunidade em Timor Leste” ne’e bazeia iha sasin ho vitima sira abuzu polisial iha Timor-Leste. Dokumentu ne’e dehan polisia sira uza forsa esesiva, halo tortura no maus tratus ba detidu sira durante detensaun sira. Sasin oioin ne’ebé hetan entrevista dehan sira to’o tama ospital tanba hetan kanek todan.
Brad Adams, Diretor Human Rights Watch iha Asia, dehan nia xokadu tebes ho relatu kredivel sira kona-ba tortura ho maus tratus ne’ebé seriu tebes hosi polisia sira. Foin-sa’e ida konta ba Human Rights Watch kona-ba buat ne’ebé akontese ba nia wainhira nia hetan detensaun iha aldeia ida, besik sidade Maliana: “PNTL kaer ha’u no hatama iha sela ida durante loron rua kalan rua. Sira halo tortura beibeik ba ha’u, rega gas pimentu [ka ai-manas] ba ha’u, baku no fakar bee ba ha’u nia leten. Sira halo ameasa beibeik ba ha’u hodi dehan: se O kontra polisia, O hatene ona ninia konsekuensia. Polisia na’in tolu tama ba iha sela laran, save metin tiha oda-matan, hasai tiha sira nia kazaku depois baku ha’u. Sira halo parte membru PNTL Maliana nian hotu. Sira ne’e polisia sira halo serbisu kalan nian. Iha kalan dahuluk, sira baku ha’u por voltade tuku ida (1) dadeer, iha kalan daruak por voltade tuku tolu (3) dadeer. Polisia sira halo serbisu kalan hosi ema la hanesan, sira baku ha’u iha kalan rua nee”.
Relatoriu iha leten kona-ba kazu ida de’it, maibe iha kazu barak mosu iha Timor-Leste laran iha ne’ebé halo akuzasaun oioin ba membru PNTL sira. Ita bele dehan aktu sira hanesan baku, tuku, tebe (espancamento), xoke ho elektrisidade, sena tama iha bee laran (afogamentos), halo terus (privação), ameasa, umillasaun (penghinaan), intimidasaun psikolojiku no hahalok sira ne’ebé membru PNTL sira halo ba detidu sira, inklui ida iha Maliana ne’e tama iha kategoria tortura.
Krimi hanesan temi iha leten, hahú hosi Otas Besi to’o ohin loron, hanesan aktu ida ne’ebé grave tebes no preokupa ema barak. Preokupasaun ida ne’e lori rai lubuk ida ne’ebé preokupa ho kestaun Direitus Umanus, iha loron 10 fulan Dezembru, tinan 1948, aprova no halo ona Deklarasaun Universal Direitus Umanus hodi proteje ema hotu iha mundu rai-klaran. Deklarasaun ida ne’e maka ohin loron ita mós kaer tuir, no durante periodu okupasaun ita kaer hodi denunsia krimi ho violasaun Direitus Umanus hothotu ne’ebé Indonezia halo iha Timor Leste.
Depoisde tinan 36 hosi Deklarasaun Universal Direitus Umanus, iha loron 10 fulan Dezembru tinan 1984, Komunidade Internasional aprova Konvensaun Kontra Tortura no Tratamentus ka Penas Krueis, Dezumanus ka Degradantes, adoptada hosi rezolusaun nº 39/46, Asembleia Jeral Nasoens Unidas nian no tama iha vigor iha loron 6 fulan Juñu tinan 1987.
Defisil oituan hodi dada rai-keta ka fronteira entre “tortura” ho tratatamentu degradante ho dezumanu ka kastigu sira seluk. Iha aktu maus tratus ida nia laran tortura depende ba numeru fator balu, inklui natureza no abuzu todan. Tantu tortura komu maus tratus, tuir direitu internasional proibidu iha sirkunstansia hothotu.
Timor-Leste, maski foin ukun-an, nu’udar Estadu membru Nasoens Unidas nian, iha loron 16 fulan Abril tinan 2003, ratifika ona Konvensaun Internasional sira, inklui Konvensaun Kontra Tortura. Timor-Leste ratifika konvensaun ida ne’e tanba aprende hosi esperiensia tempu okupasaun nian ou nu’udar povu kolonizadu hatene malorek katak, tortura nu’udar aktu ida kondenavel no konsidera krimi tanba halo ema sira sofre tortura, barak sai paralizadu, defisiente tantu iha isin nune’e mós iha mental ka psikiku.
Iha artigu no. 2, Konvensaun Jenebra nian hateten katak: “No exceptional circumstances whatsoever, whether a state of war or a threat of war, internal political instability or any other public emergency, may be invoked as a justification of torture.” Ne’e signifika, ho razaun sa-ida de’it, labele aseita ka justifika kualker tipu tortura ho maus tratus, basaa, aktu sira ne’e nu’udar krimi kontra direitu internasional.
Maski ita ratifika ona Konvensaun Internasional sira, maibe ita seida’uk bele implementa ho efetivu Konvensaun Kontra Tortura tanba sei falta lei oan barak hodi define violensia oin-sa maka klasifikadu ba tortura ka violensia baibain. Ohin loron seidauk iha lejislasaun ka dekretu lei ruma ko’alia espesifikamente kona-ba tortura. Seluk ho ne’e, ita nia ajente seguransa sira, liliu polisia sira, barak seidauk hatudu-an nu’udar polisia profisional tanba hetan eransa ho kultura violensia hosi polisia ho militar Indonezia sira, nune’e mós seidauk interioriza ho di’ak lei ho valor sira direitus umanus nian tanba kapasidade objetiva ho subjetiva ne’ebé limitadu.
Wainhira ita ko’alia kona-ba tortura, ita presiza mós hatene tipu tortura ne’ebé bolu tortura polisial ou inquizitorial. Tipu tortura ida ne’e pratika ho motivu meramente funsional ou instrumental no institusional. Uza tipu tortura ida ne’e ho motivu politiku-ideolojiku no jeralmente pratika iha fatin detensaun ka interrogatoriu ka iha kadeia hosi funsionariu estatal subalternu (ajente, investigador, komisariu, karsereiru no polisia militar) sira, konta ho apoiu disfarsadu ka konveniensia deklarada hosi majistradu sira, membru sira Ministeriu Publiku no autoridade sira polisia nian. Sira tolera tortura ne’e ho baze entendimentu ka razaun katak, iha relasaun ho suspeitu balu, uniku meiu atu hetan prova material no autoria krime maka liu hosi kastigu fiziku ou mental. Sidadaun komum barak mós konkorda ho pratika tortura, ho justifikasaun katak tortura nu’udar dalan ida hodi hetan rezultadu sira satisfatoriu iha kampu investigasaun polisial nian.
Ema balu dehan terrorista sira nia prinsipiu maka hakarak mate, sira la preokupa ho moris ka vida, ne’eduni halo tortura to’o iha ne’ebé mós sira la sei loke ibun. Sira lakohi loke ibun ho objetivu proteje sira nia organizasaun, sira nia maluk no mós garante susesu ba sira nia misaun ho aksaun. Mate ida sem sofrimentu hodi defende prinsipiu ka ideolojia ida hanesan tara bomba iha isin depois halo nakfera kala ema barak hakarak, maibe simu tortura ne’ebé duru, degradante ho dezumanu nem ema hotu bele augenta. Tamba ne’e maka tortura nu’udar dalan ida hodi hetan informasaun, maibe tenki kuidadu, basaa, inosente balu mós halo rekoñesimentu falsu tamba la tahan ba tortura. Maibe tenki rekoñese mós katak kulpadu balu loke ibun no rekoñese nia sala ou loke sai rede ho planu aat sira tamba efeitu hosi tortura. Tamba ne’e maka admite violensia lejitima nu’udar dalan ida hodi deskobre ho sedu ka lais planu kriminozu sira nian ne’ebé preparadu tiha ona ka prepara daudaun atu realiza, planu ne’ebé ameasa interese nasional ho ema barak nia moris.
Polisia nu’udar aparellu represivu Estadu nian no sira nia atuasaun regulada no uzu violensia lejitima. Susar admite, maibe eziste, iha sosiedade, liliu iha ambitu seguransa publika, iha ezijensia ida ba pratika violensia polisial ka interrogatoriu koersivu hodi hasoru krimi sira kontra estadu ho umanidade. Violensia lejitima uza iha kazu sira estremu ou esepsional ka estraordinaria hodi bele hetan informasaun hosi suspeitu sira ne’ebé ameasa interese nasional ka ema barak nia moris, porezemplu aplika ba suspeitu ka detidu sira ligadu ho terrorizmu ka grupu krimi organizadu sira ne’ebé perigozu no ameasa ema barak nia vida. Estadu maka tenki deklara publikamente grupu ne’ebé maka halo parte terrorista ka grupu perigozu sira. Ho nune’e hodi sees hosi jeneralizasaun no labele aplika metodu sira duru ba ema ka grupu hothotu durante prosesu interrogatoriu. Tenki identifika didi’ak katak suspeitu ka detidu ne’e iha forte ligasaun ho terrorista ka grupu krimi organizadu foin bele aplika medidas koersivas wainhira lakohi koopera ho polisia. Ho nune’e hodi evita ema inosente sira sai vitima violensia polisial nian. Labele aplika kualker tipu violensia, lejitima ka ilejitima, ba krimi baibain sira.
Interrogatoriu koersivu tenki regula ho lei hodi hatene loloos wainhira maka bele uza tortura, uza iha sa situasaun ho hasoru se, nune’e mós tenki define ho klaru metodu ho instrumentu ne’ebé lei admite hodi uza durante prosesu interrogatoriu. Buat hirak ne’e tenki klaru hodi bele halo justifikasaun ba uzu violensia lejitima ne’e no evita pratika tortura ka violensia ilejitima. Nune’e mós tenki defini ho klaru katak, proibidu ba kualker membru polisia ida atu pratika kualker tipu tortura, eseptu unidade investigasaun. Ida ne’e mós so uza de’it ba kazus esepsionais ou estraordinarias hanesan temi ona iha leten, la’os atu aplika ba iha krimi hothotu ka baibain sira. Se iha ita nia rain, la iha aktividade terrorista ka grupu kriminozu ne’ebé perigozu tebes, maka la iha razaun atu rekorre violensia lejitima ka tortura hodi hetan informasaun. Maibe atu evita medidas ka asaun sira estrajudisiais maka la iha sala prepara lei oan ruma hodi regula violensia lejitima ida oin-sa maka bele admite ho ida ne’ebé maka lalebe admite nune’e karik iha loron ruma, terrorista sira atua iha ita nia rain, ita iha ona métodus koersivas legais ho lejitimas ne’ebé bele aplika ba sira.
Violensia ilejitima, baibain, pratika hosi ajente publiku sira ne’ebé iha monopoliu lejitimu ba uzu forsa. Aktu ilejitima ne’e tau iha risku no ameasa estrutura demokratika sira Estadu Direitu nian. Tamba ne’e maka labele aseita kualker tipu violensia ilejitima. Violensia ilejitima nu’udar problema boot tebes ida ne’ebé tenki rezolve hosi sektor barak sosiedade organizada nian. Ema ka organizasaun hosi ne’ebé de’it proibidu pratika tortura, eseptu polisia, maibe tenki ho justifikasaun ida forte tuir lei ka regras ne’ebé iha.
Iha relasionamentu metin entre pratika tortura ho dezempeñamentu aktividade polisial nian. Ne’e la’os polisia Timor nian de’it maka hasoru. Iha kazu barak tebes iha mundu ho forma oioin ne’ebé protagoniza hosi polisia sira iha mundu rai klaran tomak. Ida ne’e mosu tamba situasaun iha sira nia rain, autor sosial barak seidauk moris tuir lei ho ordem, vida ekonomika, politika ho sosial la ajuda sira nia integrasaun ho di’ak. Iha nível internasional mós situasaun balu provoka deskontentamentu tamba okupasaun ka dominasaun ka bolu xoke kultural ne’ebé ameasa rai ida ka rejiaun ida ninia interese komum ne’ebé kria rezistensia no provoka violensia. Buat hirak ne’e hotu maka provoka insatisfasaun sosial ho politika no mós provoka danu ho prejuizu fiziku ho umanu barak ba Estadu ho povu bainhira grupu sira marjinais sira aktua. Terrorizmu mós enkuadra iha kontestu ida ne’e.
La fasil atu implementa tomak Konvensaun Kontra Tortura iha rai sira ne’ebé nakonun ho instabilidade, pobreza, krimi organizadu ho terrorizmu. Timor-Leste situa iha Azia, rejiaun ida ne’ebé sei dominadu ho instabilidade, violensia, pobreza, krimi organizadu no halo fronteira ho Indonezia, rai ida ne’ebé aktividade terrorizmu nian sei aktivu tebes. Ipoteze ki’ik tebes atu Timor-Leste sai fatin ba terrorizmu, maibe jeografikamente ita nia rain situa entre rai boot rua, Indonezia ho Australua ne’ebé sai alvu prinsipal terrorista sira nian. La’os ne’e de’it, ema Osidente barak mós hetan iha ita nia rain tanba hala’o serbisu sira Nasoens Unidas nian ka NGOs internasionais nian. Sira ne’e mós sempre sai alvu terrorista sira nian. Tamba ne’e wainhira ita la atentu ka vijilante, organizasaun kriminozu sira bele halo atake iha Timor-Leste, liliu hasoru ema Osidente sira iha ita nia rain ka uza Timor-Leste hodi dezenvolve sira nia aktividade kriminoza no sai trampolin hodi ataka Austrália ho Indonezia. Ida ne’e bele mosu tamba, ohin loron, ita nia fronteira marítima, terrestre ho aérea nakloke luan no la ekipadu di’ak ho teknolojia sira sofistikadu iha postu imigrasaun, aeroporto ho alfandega sira hodi deteta krime organizadu ho terrorizmu. Nune’e mós ita nia intelijensia seidauk hetan formasaun di’ak ho instituisaun PNTL ho F-FDTL la ekipadu di’ak ho aparellu sofistikadu sira hodi deteta no evita atividade organizasaun kriminozu ho terrorizmu sira nian. Se ita la prepara metodu ho teknika sira di’ak ho efisiente ne’ebé regula ho lei hodi hetan informasaun ida lais no ezaktu hosi suspeitu ka detidu sira ligadu ho terrorizmu ka grupu krimi organizadu sira perigozu tebes, hanesan de’it ita entrega ita nia moris ba kriminozu sira.
Ema barak kontra interrogatoriu koersivu, maibe sira la fo dalan la koersivu ne’ebé efesiente no efikaz hodi deskobre lalais planu aat terrorista nian ne’ebé ameasa ema inosente barak nia moris. Se vida ema ida nian importante tebes, nusa maka labele admite uza método koersivu hasoru terrorista sira hodi salva ema barak nia vida hosi planu ho aktu terrorista ka grupu krimi organizadu sira nian? Se ita la rekorre métodu ida efisiente ho efikaz hodi deskobre uluk terrorista ka grupu kriminozu sira perigozu tebes nia planu, hanesan de’it ita fo tempu ba sira hodi realiza sira nia planu aat ne’ebé ameasa ita nia interese nasional. Metodu koersivu nu’udar dalan efisiente no efikaz ida hodi hetan informasaun, maibe iha aplikasaun dala ruma bele sala wainhira sala alvu.
Rai sira ne’ebé kumpri tomak Konvensaun Jenebra kontra tortura nian maka rai sira ne’ebé moris estável, ema hotu moris tuir lei ho ordem, la iha krimi no ameasa terrorizmu ruma. Timor-Leste ninia situasaun politika, ekonomika, sosial no kultura sei dook hosi rai sira kumpre tomak konvensaun nian. Tamba ne’e, Timor-Leste labele futu metin nia liman ho ain hodi asiste grupu kriminozu sira aktua iha ita nia rain. Amerika ho Europa, rai sira ne’ebé promotor ho defensor Direitus Umanus nian, dala ruma, sira maka iha oin hodi halo tortura ho violasaun ba Direitus Umanus wainhira sira nia rain hetan ameasa hosi grupu terrorista sira. Bele haree oin-sa Estadus Unidos de Amerika halo tratamentu ba terrorista sira iha Guantanamo no Europa paratikamente la halo protestu ruma, tamba terrorista sira ataka sira nia interese nasional ho kria terror ka hamosu ta’uk ba ema tomak iha mundu rai-klaran.
Rai balu asina Konvensaun Kontra Tortura kle’ur ona, maibe sira mós la kumpre tomak klamar ho isin Konvensaun ne’e nian tamba ameasas hosi krimi organizadu ho terrorizmu sira. Ba krimi organizadu no terrorizmu la iha lia-fuan toleransia no, aseitavel uza violensia lejitima hodi bele hetan informasaun hodi prevene aktu sira ne’ebé ameasa interese nasional ho povu Timor-Leste tomak nia moris.
Ohin loron mosu akuzasaun barabarak hasoru membru PNTL sira katak halo tortura hasoru sidadaun sira no membru polisia sira impune hosi lei. Loos, iha duni kazu balu tama iha klasifikasaun tortura ne’ebé pratika hosi membru PNTL balu, buat ne’ebé la devia halo tamba suspeitu ka detidu sira be ita iha la’os terrorista ka halo parte grupu kriminozu sira perigozu tebes. Maibe mós ita tenki dehan la loos tomak wainhira ema balu haklaken katak membru polisia sira iha impunidade. Membru polisia balu hetan kondenasaun tuir krime ne’ebé definidu legalmente, hanesan abuzu poder, lezaun korporal ka iha nomen júris seluk, ne’ebé konfigura iha metodu ho pratika sira tortura nian. Balu hetan sansaun suspensaun no balu hetan espulsaun hosi polisia tamba pratika violasaun Direitus Umanus sira grave hanesan omesidiu. Balu sei iha prosesu investigasaun nia laran halo agresaun ba sidadaun sira.
Ita mós labele dehan membru PNTL tomak pratika tortura. Tortura ne’ebé mosu la’os politika Governu nian, la’os mós ordem ka instrusaun hosi instituisaun PNTL, maibe nu’udar pratika ida ne’ebé hala’o izoladamente no barak pratika hosi individuu sira PNTL nian. Tortura sira ne’e mosu tamba:
- Iha tinan barak, hahú hosi ita nia bei-ala sira kedas, to’o iha kolonialista portuges ho okupasaun Indonezia nia tempu, la iha esforsu ruma atu hakotu ho tortura. Pratika tortura sai hanesan kultura ida ne’ebé transmite hosi rejime ida ba rejime seluk. Ohin loron, iha ukun-an nia laran, membru PNTL balu hanoin tortura hanesan aktu normal ida no sira kontinua pratika tortura iha situasaun sira ne’ebé tuir loloos labele uza ona tortura nian, basaa, ohin loron ita la moris ona iha rejime sira ditatorial nia okos;
- Membru PNTL balu, liliu sira ne’ebé moris iha periudu okupasaun Indonezia nian, hetan influensia makaas hosi polisia ho militar Indonezia sira. Sira balu seidauk hosik mentalidade aat ne’ebé polisia ho militar Indonezia sira hosik hela, tamba sira hanoin so uza violensia ka tortura de’it maka halo ema bele hakru’uk ba sira, maibe sira haluha tiha katak wainhira rekorre violensia halo ema lakon respeitu ba sira maski hakru’uk tamba ta’uk.
- Seidauk iha lei oan hodi regula ka defini loloos aktu sira ne’ebé klasifikadu nu’udar tortura hodi bele julga no kondena autor sira tortura nian;
- Membru PNTL barak seidauk domina lei ho di’ak no barak ninia estudus ki’ik, ne’eduni susar ba sira interpreta lei no haketak aktu ida ne’ebé konsidera violasaun ka la’os violasaun Direitus Umanus;
- Agresividade ne’ebé reflete iha karater ema Timor nian ladun tulun halo kontensaun ka kontrola-an, halo membru polisia balu monu iha pratika tortura wainhira hetan provokasaun ka rezistensia hosi suspeitu ka detidu sira. Sira halo buat ida la hanoin nia konsekuensia ne’ebe bele provoka danus fizikus ho psikolojikus ba suspeitu ka detidu sira nune’e mós ba sira (polisia) nia karreira rasik;
- Ekipa investigasaun ne’ebé halo interrogatoriu ba suspeitu ka detidu sira la iha koñesimentu di’ak kona-ba halo interrogatoriu ida mais umanu no persuasivu. Sira rekorre metodu ho teknika tortura hothotu ne’ebé sira hatene tamba la hetan formasaun seluk ne’ebé di’ak hodi hetan informasaun hosi suspeitu ka detidu sira;
- Tortura la’os aktu izoladu ida, no ohin loron sei mosu nafatin tamba faltade empeñu politiku atu investiga, hadook, prosesa, julga no fo kastigu todan ba ida halo tortura ka violensia ilejitima;
- La iha kontrole sivil efektivu, autónomu no independente ba polisia nu’udar fator inibidor ka satan no preventivu ba tortura ho violensia polisial.
- Taxa kriminalidade ne’ebé aas provoka mós aktu ho medida sira duru ne’ebé rezulta iha tortura ho maus tratus;
- Faltade kooperasaun hosi suspeitu ka detidu sira obriga polisia sira rekorre violensia ka tortura hodi hetan informasaun.
Brazil, rai ida ukun-an liu sekulu balu ona, desde 1800. Foin iha 1989 ratifika Konvensaun Kontra Tortura no Pena Kruel sira seluk. Ninia Konstituisaun ne’ebé promulga iha 1988, prevê proibisaun ba pratika tortura. Maski nune’e, liu tiha tinan 9, foin promulga iha Brazil lei ida iha ne’ebé tipifika no halo punisaun ba krimi tortura.
Ita foin maka ukun-an iha tinan 8 (hosi 2002) nia laran, ne’eduni susar ba ita atu halo buat hothotu dala ida. Tenki hahu uluk hosi balu. Ratifikasaun ba Konvensaun Internasionail sira, inklui ratifikasaun Konvensaun Kontra Tortura nu’udar hakat di’ak ida. Hosi ne’e hatudu katak ita deklara ona tortura nu’udar krimi ida. Nu’udar krimi tenki kria kondisaun hodi hapara tortura ne’e loloos, liliu labele kedas aplika interrogatoriu koersivu ka tortura ba krimi sira la’os ligadu ho terrorizmu no grupu krimi organizadu sira perigozu tebes. Atu hapara tortura la’os papel Governu nian de’it, maibe sosiedade sivil ho sidadaun tomak nian. Oin-sa atu hapara tortura?
- Kria lei oan sira ne’ebé sei falta hodi proteje sidadaun sira ho di’ak nune’e mós presiza define ho klaru tipu tortura oin-sa maka bele admite no aplika ba see no iha situasaun ka sirkunstansia oin-sa;
- Presiza fo treinu ba membru PNTL sira tomak, liliu unidade investigasaun atu labele uza tortura durante prosesu interrogatoriu ba krime baibain sira, krime ne’ebé la’os mai hosi terrorista ka grupu kriminozu sira perigozu nian;
- Fundamental tebes investimentu prioritariu iha kualifikasaun no treinamentu profisional, metodu sientifiku ba investigasaun, teknolojia no peskiza sientifika multidixiplinar. Presiza forma profisional sira ho baze polisia nian ne’ebé di’ak basaa, iha kampu ida ne’e maka mosu xoke ho konflitu multivariadu ba direitu ho interese sidadaun sira nian, iha optika respeitu ho promosaun Direitus Umanus nian;
- Halo deklarasaun iha publiku katak tortura nu’udar krimi, tan ne’e tenki hetan sansaun ka punisaun, eseptu tortura ne’ebé lejitimu no bele aplika ba terrorista ho grupu krimi organizadu sira perigozu tebes;
- Hola medidas lais no forte hasoru polisia sira ne’ebé halo tortura no kaer no dadur ema arbiru ou uza forsa esesiva hasoru povu, inklui fo sansaun ba ofisial polisia sira ne’ebé hatene iha pratika tortura maibe la halo esforsu hodi evita ou fo sansaun ba autor tortura;
- Prende, investiga no aplika aksaun dixiplinar kontra membru polisia ne’ebé pratika tortura ka pratika violensia hasoru krimi baibain sira;
- Hametin liu tan orgaun sira halo supervizaun ho justisa iha PNTL no unidade etika ho moral profisional . Fo apoiu makaas ba orgaun sira ne’e no fo sansaun ba polisia sira ne’ebé la kumpre orgaun sira ne’e ninia ordem ka diretrizes;
- Fo protesaun liu hosi lei ne’ebé garante testemuña sira nia sasin, atu sira bele fo testemuña loloos, livre no la iha ta’uk atu hetan trotura;
- Haberan no hametin liu tan serbisu intelijensia nian hodi deteta no evita aktividade terrorizmu ho grupu kriminozu sira antes manan forma. Ne’e dalan ida hodi halakon pratika tortura;
- Kria regra engajamentu (rules of engagement) ka dixiplina internu nu’udar sasukat ba autor seguransa sira atu prevene sira halo tortura no bele justifika sira nia atuasaun wainhira uza forsa ka violensia lejitima;
- Hadi’a kualidade moris povu nian. Wainhira kualidade moris di’ak sei halo ema hotu moris tuir regras ho ordem, nune’e mós wainhira la iha ona aktividade grupu kriminozu ho terrorizmu ne’ebé ameasa interese nasional Timor-Leste nian maka tortura ka violensia lejitima mós la presiza ona.
Demokrasia nu’udar kestaun ida importante tebes, iha kontestu ida ne’e, violensia polisial, inevitavelmente, produz violasaun grave liu ba Direitus Umanus no sidadania, ne’ebé nu’udar elementu sira rejime demokratiku nian. Funsaun atu manten ordem, prevene no reprime krimi sira, iha limite ba ninia atuasaun, iha padraun sira respeitu ba direitu fundamental sidadaun sira nian, nu’udar direitu ba moris, liberdade, seguransa no ninia integridade fizika ho mental.
Presiza realsa katak violensia ho ninia ambiente laborativa no ninia atuasaun perkorre, dala barak, iha fronteira ilegalidade. Mezmu iha situasaun sira iha ne’ebé uza violensia nu’udar lejitima, atitude no komportamentu irrefletidu bele de’it interpretadu nu’udar pratika tortura. Bele lori polisia ba pratika efektiva hosi violensia insidioza ne’e, to’o la koñese limite sira presizu hosi ninia atuasaun legal. Tamba ne’e maka presiza defini ho didi’ak metodu ho teknika, nune’e mós instrumentu sira ne’ebé bele uza ho labele uza durante interrogatoriu ba kazu sira esepsionais ka estraordinarias hodi sees hosi pratika tortura ne’ebé kondenadu hosi ema barak.
Konkluzaun
Timor Leste nu’udar rai ida signatoriu tratadu ho konvensaun sira ne’ebé pune no halakon tortura desde 2003. Konstituisaun RDTL ne’ebé promulga iha tinan 2002 mós prevê proibisaun ba tortura. Maibe to’o ohin loron ita seidauk tau iha pratika, tamba seidauk iha lejislasaun ka lei ruma hakerek espesifikamente kona-ba tortura ho ninia punisaun.
Importante tebes realsa katak tortura nu’udar instrumentu ida hodi reprimi, kastigu, intimida, umilla no oho ema, iha períudu kolonizasaun ho okupasaun Portugal ho Indonezia nian. Maski rejime ditatorial sira ne’e lakon ona hosi ita nia rain, maibe Estadu Demokratiku de Direitu ne’ebé ita harii daudaun sei dook hosi kompletu tantu iha esfera juridika no sosialmente, basaa direitu inerente ba ema rasik lejislasaun la espesifika didi’ak hodi tau efetiva iha pratika.
Iha pratika tortura ho violensia polisial balu hatudu katak pratika polisial ho natureza autoritariu mosu, independentemente hosi rejime politiku. Sira ne’e nu’udar kontinuasaun hosi metodu ne’ebé rejime ditatorial, kolonial ho autoritariu sira uluk uza, iha ne’ebé tranzisaun politika ba ukun-an la konsege halakon tamba kuaze membru PNTL sira hotu sei toman ho maneira hanoin ho hahalok polisia Indonezia nian ne’ebé sempre rekorre tortura ho violensia hodi hetan informasaun. Maski ita nia Governu demokratiku, maibe membru balu hosi polisia seidauk sai demokratiku tamba sei hanoin ho aktua tuir rejime ditatorial sira uluk nian.
Atu ajusta orgaun sira seguransa publika iha realidade demokratika ida, imporante tebes, ba sosiedade hodi hetan ka deskubra tipu polisia oinsa maka sira hakarak. Polisia ne’ebé ita hakarak maka polisia ne’ebé respeita direitu sidadaun sira nian, polisia ne’ebé ezista hodi fo seguransa no la pratika violensia ilejitima; ka polisia korrupta ida (ne’ebé esplora ema ki’ik sira ka sese de’it) no arbitraria (ne’ebé uza tortura ho estermíniu, nu’udar metodu sira preferensial serbisu nian hodi hasoru povu sira).
Iha planu organizasaun polisial nian, governu define ona, protesaun ba pesoa umana impoem implementasaun vida demokratika, liu hosi partisipasaun direta polisia ho komunidade iha rezolusaun ba konflitus. Filozofia polisia nian ne’ebé tenki kaer maka polisia sira nu’udar garantidor direitu sira fundamental ema nian, nu’udar mediador no administrador sira konflitu sosial, violasaun no transgresaun ba lei; mantem nafatin serenidade espiritu, firmeza iha karater, halo konviviu ho di’ak ka ki’ak kondisaun umana nian.
*Membru Fundador RENETIL
Artikel ne’e hatun ona iha STL Edisaun 26/07/2010
Ohin loron, organizasaun internasional balu halo akuzasaun ba membru PNTL sira pratika tortura ho halo aat ba ema (maus tratus) hasoru detidu sira. Artigu ida ne’e mai atu ko’alia kona-ba asuntu preokupante ida ne’e. Artigu ne’e sei haree dahuluk kona-ba konseitu tortura ho ninia istoria iha mundu rai-klaran no iha Timor-Leste, depois da’et ho protesaun internasional Direitus Umanus nian.
Lia-fuan tortura mai hosi dalen latim, signifika suplísiu, martíriu, tormentu, transe aflitivu, bele fiziku ka psikolojiku. Signifikadu verbu torturar mós traduz ba sentidu hanesan, iha dalen português no española (torturar), no ingles (to torture), no francês (torturer), no italiano (torturare) no alemão (foltern). Tradusaun hanesan iha dalen sira rai osidental nian, ho esepsaun dalen alemaun, nu’udar sasukat ida katak pratika tortura hahú hori uluk kedas no ohin loron kontinua nafatin sai mekanizmu globalizadu ne’ebé uza iha rai barak. Ho lia-fuan badak tortura maka aktu violensia ka ameasa ne’ebé halo hosi ema ka entidade ida hodi hamosu sofrimentu fiziku ka psikolojiku ba ema ida ho objetivu atu hetan konfisaun, informasaun ka deklarasaun kona-ba krimi ne’ebé detidu ka suspeitu ida halo ka obriga ema ida hodi halo aksaun kriminoza ida, liu hosi asaun ka omisaun ou ho objetivu deskrimina nia ho razaun rasa ka relijiaun.
Gregu Aristóteles define tortura tuir forma politizada: “ema nu’udar animal politiku” ka “o homem é um animal político”. Ne’e signifika ema bele sai violentu ho kruel tebes hanesan animal sira be lees ho han malu hodi hetan buat ne’ebé sira buka ka kaer metin.
Tortura la’os foin mosu, nia mai hamutuk kedas ho istoria ema nian. Iha fator sira istoriku, iha ninia jeneze (asal usul) ho sukun-tama iha area ida ne’e fundamental tebes hodi bele kumprende di’ak ninia komponente sira kultural, sosiolojiku no politiku. Bele dehan mós oinsa no tansa instrumentu kruel ne’e hetan kontornus malorek no mahahok tebes, to’o pontu ida sai pratika institusional no komponente poder nian no, sosialmente aseita ho razaun hodi proteje no asegura trankuilidade publika, restabelesimentu ordem publika, represaun ho aplikasaun kastigu ba kriminozu hetan aseite, konsuetudinariamente, nu’udar metodu ho prosedimentu, hosi ninia perpetrador ka ezekutor sira.
Rejistu sira dahuluk kona-ba halo aat ba ema ho kastigu todan (cruel ka kejam), aplika ba dadur sira funu (prisoneiros de guerra) nian, mosu iha Otas Besi ka iha portuges Idade dos Metais nian, tinan rihun haat m.K. (molok Kristu). Hahú hosi ne’eba povu sira uza besi iha ninia moris lorloron no, hosi epoka ne’eba maka foin iha informasaun sira rejistadu kona-ba maus tratus ho pena kruel sira ne’ebé aplikadu ba dadur sira hosi funu nian iha Otas Besi ne’e. Wainhira sidade Babilónia domina ona Mesopotâmia (rejiaun ne’ebé ohin loron Irake, Turkia no Síria tuur ba), iha ona mileniu daruak m.K., Hamurabi, liu-rai babiloniu nian, kria ona kodigu lei eskritu dahuluk, iha ne’ebé regula ho duru no makaas tebes vida sosial. Lei ka regras ne’ebé Hamurabi hamosu fo dalan ba kastigu todan (penas severas) ho degradantes, hanesan Talião nian, “matan ba matan, nehan ba nehan”. Iha tempu ne’ebá, seidauk hahú sukun-tama imperialista Xina no Japaun sira ba Mesopotâmia, nune’e maka bele konsidera Asíriu sira, povu mesopotamiu, maka hahú uluk pratika tortura nu’udar dalan ida kontra povu sira konkistadu ka sira ne’ebé lakon funu.
Modu produsaun iha sekulu VIII m.K. maka eskravista (perbudakan), iha ne’ebé la konsidera eskravu ka atan sira nu’udar individuu sira ne’ebé iha direitu, atan sira iha de’it dever ka obrigasaun atu hala’o ordem ne’ebé liu-rai sira haruka. Atan sira hakru’uk (submissão) no tuir de’it (subserviência). Uza maus tratus ka halo tratamentu aat no violensia fizika hodi hasoru atan hothotu sem protestu ka kontestasaun sosial ruma. Iha sekulu II m.K., Roma, sidade ne’ebé konkista ona parte barak mundu osidental, nakfahe ba grupu rua: demokratas ho aritokratas ne’ebé ikus mai hahouris buat ne’ebé bolu demokrasia ho ditadura. Ditadura ne’e maka rejime ka governu ne’ebé sempre rekorre ka kaer tortura politika hodi defende sira nia poder ho nehan no liman kukun.
Iha sekulu V iha mudansa teki-teki tanba lakon ka derrota dezartroza ne’ebé Imperiu Romanu Osidente hetan. Hosi ne’e hahú ho kronolojia Istoria nian, periudu ne’ebé bolu Otas Klaran ka Nakukun ou iha portuges bolu idade media ka idade negra ou iha inglês dark age. Iha periudu ida ne’e, terror nu’udar lia-fuan korrente ka ne’ebé uza lorloron. Ema ida halo diskursu, manifestasaun ka ko’alia kontra ordem relijioza konsidera nu’udar krime hodi lori sidadaun ne’e submete ba tortura fizika naruk (suplicio), tau iha ahi (fogueiras) ka iha prasa publiku. Funu Santa (Guerras Santas) ka Jihad sira nian, iha mundu árabe, lori Allah ka Maromak nia naran, nune’e mós Funu Santa ne’ebé osidente sira bolu Kruzadas, sira hotu iha karateristika sira maus tratus ho brutalidade ne’ebé pratika hosi kapturador sira.
Iha rejiaun Valakia, Sul Roménia, iha sekulu XI, Vlad Tepes, konsagradu nu’udar Drakula, hosi sinema ho literatura fiksaun, rekoñesidamente, nu’udar simbolu forsa aat ho tortura nian. Simbolu aat ne’e reprezenta iha aktu ida iha ne’ebé hatama besi iha suspeitu ka dadur nia kidun (ânus) ka iha husar to’o besi ne’e sai iha kakorok, hanesan ema lalar fahi ou manu.
Politika kolonialista ne’ebé dezenvolve hosi sekulu XV hametin liu tan metodu antigu tortura ho pratika eskravajizmu (perbudakan) hasoru povu sira rasa metan ho povu sira lakon (vencidos) funu. Durante sekulu sira XVI ho XIX, iha momentu ho sirkunstansia sira la hanesan, opresaun, pena sira kruel no degradante ho maus tratus nu’udar karateristika sira rejime nian no modu moris hakru’uk ho tuir (submissão e subserviência) nian ne’ebé obriga ba povu sira kolonizadu ho oprimidu sira.
Iha pajina sira Istoria nian, ita sei bele rejista nu’udar momentu sira iha ne’ebé pratika tortura hanesan sistematika, episodiu hosi ukun-an Estadus Unidus Amerika nian, wainhira, iha 1776, Thomas Jefferson, hetan fiar hodi hakerek Deklarasaun sira Direitus Ema nian ho Deklarasaun Ukun-an nian.
Importante destaka mós Bastilla, simbolu autoritarizmu governu fransez nian monu ka hadau hosi povu ne’ebé koñesidu ho Revolusaun Franseza (1789), sei iha Europa, iha revolusaun sira 1830 ho 1848 kontra nasionalizmu, liberalizmu no sosializmu. Iha Estadus Unidus Amerika, ita bele temi Funu Sesesaun ka fahe malu (1861-1865); no iha estremu oriente, konflitu sira entre ema Xina ho Japaun sira no ikusliu, iha Amerika Latina, prosesu sira iha sira nia ukun-an.
Momentu sira seluk iha ne’ebé tortura mosu makaas maka iha Funu Mundial da-I (1914-1918) no Funu Mundial da-II (1939-1945). Rejista mós periodu sira entre funu sira tada ho esklozaun rejime sira eksesaun, iha Europa tomak. Nune’e mós akontese iha rai latinu-amerikanu sira, hanesan Brazil, iha Governu Getúlia Vargas nian.
Iha Europa, destake ba periudu sira rejime fasista sira nian, hanesan Portugal iha Salazar nian okos, España iha Franco nia okos, Italia iha Mussolini nia okos no Alemaña iha Nazi ka Adolf Hitler nia okos. Mezmu antes hosi pratika tortura, Direitus Umanus hetan violasaun sistematiku hosi ezekusaun sira estrajudusial tanba idealizasaun superioridade rasial, ekonomika, politika-ideolojika ka militar (belika).
Alemaña adopta politika ida anti-semitizmu iha ne’ebé manan forma no kulmina ho olokaustu judeu sira, iha kampu konsentrasaun sira ka iha laboratoriu, iha ne’ebé halo esperiensia sira ho ema moris. Paradosal no estraordinariamente, iha Funu Mundial da-I, haree no konsidera ema judeun sira hanesan ema alemaun hotu no nu’udar ema alemaun, sira hotu tenki kaer kilat hodi defende rai Alemanã ne’ebé sira hadomin. Ikus mai iha peridu entre funu, konsidera sira nu’udar judeus-simitas. Tortura no hakribi etniku ka rasa ba judeu sira hanesan hatudu di’ak tebes iha filme “Lista Schlinder”, produsaun Hollywood nian, iha 1994. Alemaun sira konsidera ema judeu ka ema la’o rai sira ne’ebé hela ka moris iha rai Alemaña hanesan rasa inferior, tan ne’e tenki buka hamoos hosi rai Alemaña hodi hela de’it rasa ária, rasa alemaun puru no superior.
Periudu entre funu tada ho terror no pratika tortura. Justifikasaun ba aktu sira ne’e ho razaun katak atu hadi’a ekonomia rai sira ukun tuir rejime ditatorial sira nian ne’ebé rahun iha Funu Mundial da-I. Pratika ida ne’e foin lakon iha dekada setenta, wainhira Marcelo Caetano troka hikas Salazar iha Portugal ne’ebé ramata ho Revolusaun 25 de Abril 1974, iha Portugal, no iha biban ne’eba mós Franco mate.
Iha Europa, ohin loron, sei mosu tortura no oho malu, entre grupu rival relijiozu sira. Ema Irlandia sira hosi norte no sul funu malu no problema ne’ebé sira liu ona iha tinan barak nia laran, la sensibiliza, nem hosi imprensa ho populasaun, hodi para ho funu malu ho oho malu.
Iha dekada 80 ho 90 nia laran, Governu Amerikanu to’o ameasa Xina, tanba violasaun grave sira denunsia hosi organizmu internasional sira proteksaun Direitus Umanus nian.
Iha tinan hira ikus, denunsia sira pratika tortura nian, ita bele temi rai sira Irake (maus tratus hasoru ema kurdu sira iha norte Irake), Srilangka (dezaparesimentu ka lori lakon jornalista sira), Zimbabué (impunidade ka la hetan kastigu ka sansaun ruma hasoru ema sira halo tortura), Turkia (lori lakon no halo ezekusaun estrajudisiaria ka oho ema la tuir lei haruka iha área rural no urbanu), Marrokos (lori lakon politiku na’in sira ligadu ho Frente Polisario) no iha Palestina (Hamas sira halo tortura hasoru ninia povu sira suspeitu espiaun Israel nian).
Estadu barbaru, selvajeira no violensia hetan mós iha kontinente Afrika, liliu iha rejiaun sentral, tama iha buat ne’ebé Thomas Hobbes bolu “O homem é o lobo do homem ka ema maka asu-fuik ema nian ka homo homini lúpus” ne’ebé signifika hothotu kontra hothotu.
Istoria Timor nian mós nakonun ho pratika tortura, hahú kedas hosi funu sira entre suku ka grupu etniku sira la hanesan, tuir mai tortura la’o nafatin iha kolonizasaun português ho okupasaun Indonezia nia okos no iha periudu golpe ho kontra-golpe ne’ebé Uniaun Demokratika Timorense (UDT) ho Frente Revolusionaria do Timor-Leste Independente (FRETILIN) halo iha 1975 no durante rejime badak FRETILIN nian entre 1975 no 1978.
Antesde malae mutin (Portugal) sira to’o mai iha Timor-Leste, pratika halo aat ba ema iha nanis tiha ona. Pratika halo aat ba ema mai hamutuk ho funu sira entre grupu etniku sira no klase sosial sira ne’ebé kompostu hosi liu-rai ho atan sira.
Porezemplu iha funu, sira ne’ebé kaer iha funu ka lakon iha funu, barak hetan tortura to’o tesi sira nia ulun hatuur iha ai ka au me’ik tutun nu’udar forma ida hodi halo ta’uk ka intimida sira be lakon funu ho grupu sira seluk. La’os ne’e de’it, iha tiha ona inisiu tinan 1970, sei iha Portugal nia okos, wainhira kaer toman ema ruma na’uk bibi, fahi, kuda ka karau, hetan tortura fiziku, psikolojika ho kastigu sosial ida todan tebes. Ema ne’ebé na’uk karau, hetan tortura hosi autoridade lokal no, dala ruma, obriga naukten ne’e tutur ka tara karau ulun ho dikuur iha kakoruk no haruka hakilar “hau na’uk karau” hosi fatin ida ba fatin seluk. Tortura psikolojiku ho sansaun sosial ida todan tebes.
Iha relasionamentu sosial, iha Timor-Lorosa’e hanesan mós iha rai seluk, atan sira la iha direitu ba buat ida, sira iha de’it dever hodi serbi liurai sira. Wainhira sira serbi la loos maka sira simu tortura fizika ho psikolojiku oioin. Ne’e maka modu produsaun iha tempu uluk, tempu ne’ebé kolonialista portuges seidauk sama ain iha ita nia rain no durante sekulu sira kolonizasaun portugeza nian iha ita nia rain.
Iha kolonizasaun portuges nia ukun okos mós pratika tortura makaas. Malae, liu-rai ho sipaiu sira lori xikote ho palmatória baku ema sira ne’ebé la kumpre sira nia ordem. Sira ne’ebé la fo manu moris, manu mate ho manu tolun ba autoridade sira no sira ne’ebé la kumpre di’ak ordem no halo krimi baibain, barak nia kotuk laran ho ain sai naklees no liman bubu tanba xikote ho palmatoria. Maus tratus hasoru dadur politiku sira mós makaas. Sira ne’ebé envolve iha revolta sira kontra kolonialista portuges sira, hetan baku, tuku, tebe iha ulun ho estomagu no besik mate foin oho. Iha eskola mós hanesan, mestre sira nia métodu la dook hosi tortura, alunu sira ulun tos ka faltador sira simu tortura makaas hosi mestre sira.
Iha periudu entre 1975 to’o 1999 mós mosu tortura makaas entre Timoroan sira ou hosi Indonezia hasoru Timoroan sira. Iha 1975, wainhira mosu golpe ne’ebé partidu UDT halo, sira kaer aktivista sira FRETILIN nian barak. Halo tortura makaas hasoru militante ho simpatizante partidu ne’e nian. Baku to’o dolar no oho balu. Ikus mai FRETILIN halo kontra-golpe, kaer militante ho simpatizante barak hosi UDT ho Asosiasaun Popular Demokrátika Timorense (APODETI) nian. FRETILIN halo tortura makaas hasoru dadur politiku sira hosi partidu rua ne’e nian no dadur barak hetan tiru ka sona mate depoisde hetan tortursaun kruel (penyiksaan kejam) ida. Balu sena tama iha bee laran.
Iha ai-laran, iha Governasaun badak (1975-1978) FRETILIN nian, partidu ne’e ninia militante balu, pratika maus tratus aat tebtebes hasoru suspeitu ho dadur politiku sira ne’ebé mai hosi militante ho simpatizante partidu seluk nian ou mai hosi rasik militante ho simpatizante FRETILIN nian ne’ebé deskonfia ka hetan akuzasaun nu’udar reasionariu no traidor. Dadur barak hatama iha fatin sira hanesan fahi-luhan, ne’ebé iha parte Lorosa’e, liliu iha parte sira be ko’alia makasae, koñesidu ho bairi’a. Sunu dadur sira nia isin ho ahi-klaak no besi manas ho mean, kesi iha ai ka tara iha ai depois baku ho ai ho besi. Balu lori fatuk tuda no hakoi moris.
Iha fali okupasaun Indonezia nia okos mós hanesan, dadur sira hetan tortura fizika ho mental oioin. Halo espankamentu hasoru dadur sira, sunu ho sigaru rohan, xoke ho eletrisidade, fokit ain ho liman kukun, futu balu nia liman to’o kotu, lori kadeira tau iha ain-fuan leten depois tuur iha leten durante interrogatoriu, tesi balu nia tilun, sena tama iha bee laran, tau bee iha sela laran hodi dadur sira labele toba, halo intorrogatoriu iha tuku rua ou tuku tolu ka kalan tomak hodi dadur sira labele deskansa no halo violensia seksual ho seluseluk tan. Sunu moris sira ne’ebé deskonfia ka duun buang. Pratika sira ne’e barak halo hosi militar, polisia, Hansip ho ema sivil balu. Atu hatene di’ak liu relatus kona-ba tortura ho maus tratus ba detidu sira iha Timor-Leste, bele konsulta ho Relatoriu Komisaun Akollamentu Verdade no Rekonsiliasaun (CAVR) ho titulu “Chega”.
Timor Lorosa’e durante dekada rua ho balu (1975-1999) iha Indonezia nia ukun okos, pratika maus tratus ho tortura makaas tebes hasoru ema nasionalits sira Timoroan. Nu’udar rezultadu hosi denunsia sira kona-ba tortura ho violasaun Direitus Umanus ne’ebé grave tebtebes, Timoroan na’in rua, D. Carlos Ximenes Belo, Bispu Timor-Leste nian ho José Manuel Ramos Horta, Reprezentante Espesial Conselho Nasional da Resistência Maubere (CNRM) nian, hetan premiu Nobel da Paz iha tinan 1996.
Hafoin Timor-Leste hetan nia ukun-an, ema hanoin tortura atu lakon ona hosi ita nia rain, maibe lae. Membru PNTL sira hetan akuzasaun barak halo tortura no violasaun Direitus Umanus hosi sosiedade sivil no organizmu internasional sira iha área ne’e.
Iha relatoriu ida publikadu hosi Human Rights Watch, Abril 2006, katak hafoin referendum 1999, polisia Timoroan sira pratika tortura ho violasaun Direitus Umanus no, polisia sira ne’e la hetan punisaun ka kastigu ruma. To’o balu dehan polisia ukun-an nian hanesan de’it polisia sira rejime ditatorial sira uluk nian. Komparasaun ida ne’e ezajerada oituan maibe preokupante ba ita.
Relatoriu tahan 50 ho titulu “ Começos Tortuosos: Violência Policial e o Ínicio da Impunidade em Timor Leste” ne’e bazeia iha sasin ho vitima sira abuzu polisial iha Timor-Leste. Dokumentu ne’e dehan polisia sira uza forsa esesiva, halo tortura no maus tratus ba detidu sira durante detensaun sira. Sasin oioin ne’ebé hetan entrevista dehan sira to’o tama ospital tanba hetan kanek todan.
Brad Adams, Diretor Human Rights Watch iha Asia, dehan nia xokadu tebes ho relatu kredivel sira kona-ba tortura ho maus tratus ne’ebé seriu tebes hosi polisia sira. Foin-sa’e ida konta ba Human Rights Watch kona-ba buat ne’ebé akontese ba nia wainhira nia hetan detensaun iha aldeia ida, besik sidade Maliana: “PNTL kaer ha’u no hatama iha sela ida durante loron rua kalan rua. Sira halo tortura beibeik ba ha’u, rega gas pimentu [ka ai-manas] ba ha’u, baku no fakar bee ba ha’u nia leten. Sira halo ameasa beibeik ba ha’u hodi dehan: se O kontra polisia, O hatene ona ninia konsekuensia. Polisia na’in tolu tama ba iha sela laran, save metin tiha oda-matan, hasai tiha sira nia kazaku depois baku ha’u. Sira halo parte membru PNTL Maliana nian hotu. Sira ne’e polisia sira halo serbisu kalan nian. Iha kalan dahuluk, sira baku ha’u por voltade tuku ida (1) dadeer, iha kalan daruak por voltade tuku tolu (3) dadeer. Polisia sira halo serbisu kalan hosi ema la hanesan, sira baku ha’u iha kalan rua nee”.
Relatoriu iha leten kona-ba kazu ida de’it, maibe iha kazu barak mosu iha Timor-Leste laran iha ne’ebé halo akuzasaun oioin ba membru PNTL sira. Ita bele dehan aktu sira hanesan baku, tuku, tebe (espancamento), xoke ho elektrisidade, sena tama iha bee laran (afogamentos), halo terus (privação), ameasa, umillasaun (penghinaan), intimidasaun psikolojiku no hahalok sira ne’ebé membru PNTL sira halo ba detidu sira, inklui ida iha Maliana ne’e tama iha kategoria tortura.
Krimi hanesan temi iha leten, hahú hosi Otas Besi to’o ohin loron, hanesan aktu ida ne’ebé grave tebes no preokupa ema barak. Preokupasaun ida ne’e lori rai lubuk ida ne’ebé preokupa ho kestaun Direitus Umanus, iha loron 10 fulan Dezembru, tinan 1948, aprova no halo ona Deklarasaun Universal Direitus Umanus hodi proteje ema hotu iha mundu rai-klaran. Deklarasaun ida ne’e maka ohin loron ita mós kaer tuir, no durante periodu okupasaun ita kaer hodi denunsia krimi ho violasaun Direitus Umanus hothotu ne’ebé Indonezia halo iha Timor Leste.
Depoisde tinan 36 hosi Deklarasaun Universal Direitus Umanus, iha loron 10 fulan Dezembru tinan 1984, Komunidade Internasional aprova Konvensaun Kontra Tortura no Tratamentus ka Penas Krueis, Dezumanus ka Degradantes, adoptada hosi rezolusaun nº 39/46, Asembleia Jeral Nasoens Unidas nian no tama iha vigor iha loron 6 fulan Juñu tinan 1987.
Defisil oituan hodi dada rai-keta ka fronteira entre “tortura” ho tratatamentu degradante ho dezumanu ka kastigu sira seluk. Iha aktu maus tratus ida nia laran tortura depende ba numeru fator balu, inklui natureza no abuzu todan. Tantu tortura komu maus tratus, tuir direitu internasional proibidu iha sirkunstansia hothotu.
Timor-Leste, maski foin ukun-an, nu’udar Estadu membru Nasoens Unidas nian, iha loron 16 fulan Abril tinan 2003, ratifika ona Konvensaun Internasional sira, inklui Konvensaun Kontra Tortura. Timor-Leste ratifika konvensaun ida ne’e tanba aprende hosi esperiensia tempu okupasaun nian ou nu’udar povu kolonizadu hatene malorek katak, tortura nu’udar aktu ida kondenavel no konsidera krimi tanba halo ema sira sofre tortura, barak sai paralizadu, defisiente tantu iha isin nune’e mós iha mental ka psikiku.
Iha artigu no. 2, Konvensaun Jenebra nian hateten katak: “No exceptional circumstances whatsoever, whether a state of war or a threat of war, internal political instability or any other public emergency, may be invoked as a justification of torture.” Ne’e signifika, ho razaun sa-ida de’it, labele aseita ka justifika kualker tipu tortura ho maus tratus, basaa, aktu sira ne’e nu’udar krimi kontra direitu internasional.
Maski ita ratifika ona Konvensaun Internasional sira, maibe ita seida’uk bele implementa ho efetivu Konvensaun Kontra Tortura tanba sei falta lei oan barak hodi define violensia oin-sa maka klasifikadu ba tortura ka violensia baibain. Ohin loron seidauk iha lejislasaun ka dekretu lei ruma ko’alia espesifikamente kona-ba tortura. Seluk ho ne’e, ita nia ajente seguransa sira, liliu polisia sira, barak seidauk hatudu-an nu’udar polisia profisional tanba hetan eransa ho kultura violensia hosi polisia ho militar Indonezia sira, nune’e mós seidauk interioriza ho di’ak lei ho valor sira direitus umanus nian tanba kapasidade objetiva ho subjetiva ne’ebé limitadu.
Wainhira ita ko’alia kona-ba tortura, ita presiza mós hatene tipu tortura ne’ebé bolu tortura polisial ou inquizitorial. Tipu tortura ida ne’e pratika ho motivu meramente funsional ou instrumental no institusional. Uza tipu tortura ida ne’e ho motivu politiku-ideolojiku no jeralmente pratika iha fatin detensaun ka interrogatoriu ka iha kadeia hosi funsionariu estatal subalternu (ajente, investigador, komisariu, karsereiru no polisia militar) sira, konta ho apoiu disfarsadu ka konveniensia deklarada hosi majistradu sira, membru sira Ministeriu Publiku no autoridade sira polisia nian. Sira tolera tortura ne’e ho baze entendimentu ka razaun katak, iha relasaun ho suspeitu balu, uniku meiu atu hetan prova material no autoria krime maka liu hosi kastigu fiziku ou mental. Sidadaun komum barak mós konkorda ho pratika tortura, ho justifikasaun katak tortura nu’udar dalan ida hodi hetan rezultadu sira satisfatoriu iha kampu investigasaun polisial nian.
Ema balu dehan terrorista sira nia prinsipiu maka hakarak mate, sira la preokupa ho moris ka vida, ne’eduni halo tortura to’o iha ne’ebé mós sira la sei loke ibun. Sira lakohi loke ibun ho objetivu proteje sira nia organizasaun, sira nia maluk no mós garante susesu ba sira nia misaun ho aksaun. Mate ida sem sofrimentu hodi defende prinsipiu ka ideolojia ida hanesan tara bomba iha isin depois halo nakfera kala ema barak hakarak, maibe simu tortura ne’ebé duru, degradante ho dezumanu nem ema hotu bele augenta. Tamba ne’e maka tortura nu’udar dalan ida hodi hetan informasaun, maibe tenki kuidadu, basaa, inosente balu mós halo rekoñesimentu falsu tamba la tahan ba tortura. Maibe tenki rekoñese mós katak kulpadu balu loke ibun no rekoñese nia sala ou loke sai rede ho planu aat sira tamba efeitu hosi tortura. Tamba ne’e maka admite violensia lejitima nu’udar dalan ida hodi deskobre ho sedu ka lais planu kriminozu sira nian ne’ebé preparadu tiha ona ka prepara daudaun atu realiza, planu ne’ebé ameasa interese nasional ho ema barak nia moris.
Polisia nu’udar aparellu represivu Estadu nian no sira nia atuasaun regulada no uzu violensia lejitima. Susar admite, maibe eziste, iha sosiedade, liliu iha ambitu seguransa publika, iha ezijensia ida ba pratika violensia polisial ka interrogatoriu koersivu hodi hasoru krimi sira kontra estadu ho umanidade. Violensia lejitima uza iha kazu sira estremu ou esepsional ka estraordinaria hodi bele hetan informasaun hosi suspeitu sira ne’ebé ameasa interese nasional ka ema barak nia moris, porezemplu aplika ba suspeitu ka detidu sira ligadu ho terrorizmu ka grupu krimi organizadu sira ne’ebé perigozu no ameasa ema barak nia vida. Estadu maka tenki deklara publikamente grupu ne’ebé maka halo parte terrorista ka grupu perigozu sira. Ho nune’e hodi sees hosi jeneralizasaun no labele aplika metodu sira duru ba ema ka grupu hothotu durante prosesu interrogatoriu. Tenki identifika didi’ak katak suspeitu ka detidu ne’e iha forte ligasaun ho terrorista ka grupu krimi organizadu foin bele aplika medidas koersivas wainhira lakohi koopera ho polisia. Ho nune’e hodi evita ema inosente sira sai vitima violensia polisial nian. Labele aplika kualker tipu violensia, lejitima ka ilejitima, ba krimi baibain sira.
Interrogatoriu koersivu tenki regula ho lei hodi hatene loloos wainhira maka bele uza tortura, uza iha sa situasaun ho hasoru se, nune’e mós tenki define ho klaru metodu ho instrumentu ne’ebé lei admite hodi uza durante prosesu interrogatoriu. Buat hirak ne’e tenki klaru hodi bele halo justifikasaun ba uzu violensia lejitima ne’e no evita pratika tortura ka violensia ilejitima. Nune’e mós tenki defini ho klaru katak, proibidu ba kualker membru polisia ida atu pratika kualker tipu tortura, eseptu unidade investigasaun. Ida ne’e mós so uza de’it ba kazus esepsionais ou estraordinarias hanesan temi ona iha leten, la’os atu aplika ba iha krimi hothotu ka baibain sira. Se iha ita nia rain, la iha aktividade terrorista ka grupu kriminozu ne’ebé perigozu tebes, maka la iha razaun atu rekorre violensia lejitima ka tortura hodi hetan informasaun. Maibe atu evita medidas ka asaun sira estrajudisiais maka la iha sala prepara lei oan ruma hodi regula violensia lejitima ida oin-sa maka bele admite ho ida ne’ebé maka lalebe admite nune’e karik iha loron ruma, terrorista sira atua iha ita nia rain, ita iha ona métodus koersivas legais ho lejitimas ne’ebé bele aplika ba sira.
Violensia ilejitima, baibain, pratika hosi ajente publiku sira ne’ebé iha monopoliu lejitimu ba uzu forsa. Aktu ilejitima ne’e tau iha risku no ameasa estrutura demokratika sira Estadu Direitu nian. Tamba ne’e maka labele aseita kualker tipu violensia ilejitima. Violensia ilejitima nu’udar problema boot tebes ida ne’ebé tenki rezolve hosi sektor barak sosiedade organizada nian. Ema ka organizasaun hosi ne’ebé de’it proibidu pratika tortura, eseptu polisia, maibe tenki ho justifikasaun ida forte tuir lei ka regras ne’ebé iha.
Iha relasionamentu metin entre pratika tortura ho dezempeñamentu aktividade polisial nian. Ne’e la’os polisia Timor nian de’it maka hasoru. Iha kazu barak tebes iha mundu ho forma oioin ne’ebé protagoniza hosi polisia sira iha mundu rai klaran tomak. Ida ne’e mosu tamba situasaun iha sira nia rain, autor sosial barak seidauk moris tuir lei ho ordem, vida ekonomika, politika ho sosial la ajuda sira nia integrasaun ho di’ak. Iha nível internasional mós situasaun balu provoka deskontentamentu tamba okupasaun ka dominasaun ka bolu xoke kultural ne’ebé ameasa rai ida ka rejiaun ida ninia interese komum ne’ebé kria rezistensia no provoka violensia. Buat hirak ne’e hotu maka provoka insatisfasaun sosial ho politika no mós provoka danu ho prejuizu fiziku ho umanu barak ba Estadu ho povu bainhira grupu sira marjinais sira aktua. Terrorizmu mós enkuadra iha kontestu ida ne’e.
La fasil atu implementa tomak Konvensaun Kontra Tortura iha rai sira ne’ebé nakonun ho instabilidade, pobreza, krimi organizadu ho terrorizmu. Timor-Leste situa iha Azia, rejiaun ida ne’ebé sei dominadu ho instabilidade, violensia, pobreza, krimi organizadu no halo fronteira ho Indonezia, rai ida ne’ebé aktividade terrorizmu nian sei aktivu tebes. Ipoteze ki’ik tebes atu Timor-Leste sai fatin ba terrorizmu, maibe jeografikamente ita nia rain situa entre rai boot rua, Indonezia ho Australua ne’ebé sai alvu prinsipal terrorista sira nian. La’os ne’e de’it, ema Osidente barak mós hetan iha ita nia rain tanba hala’o serbisu sira Nasoens Unidas nian ka NGOs internasionais nian. Sira ne’e mós sempre sai alvu terrorista sira nian. Tamba ne’e wainhira ita la atentu ka vijilante, organizasaun kriminozu sira bele halo atake iha Timor-Leste, liliu hasoru ema Osidente sira iha ita nia rain ka uza Timor-Leste hodi dezenvolve sira nia aktividade kriminoza no sai trampolin hodi ataka Austrália ho Indonezia. Ida ne’e bele mosu tamba, ohin loron, ita nia fronteira marítima, terrestre ho aérea nakloke luan no la ekipadu di’ak ho teknolojia sira sofistikadu iha postu imigrasaun, aeroporto ho alfandega sira hodi deteta krime organizadu ho terrorizmu. Nune’e mós ita nia intelijensia seidauk hetan formasaun di’ak ho instituisaun PNTL ho F-FDTL la ekipadu di’ak ho aparellu sofistikadu sira hodi deteta no evita atividade organizasaun kriminozu ho terrorizmu sira nian. Se ita la prepara metodu ho teknika sira di’ak ho efisiente ne’ebé regula ho lei hodi hetan informasaun ida lais no ezaktu hosi suspeitu ka detidu sira ligadu ho terrorizmu ka grupu krimi organizadu sira perigozu tebes, hanesan de’it ita entrega ita nia moris ba kriminozu sira.
Ema barak kontra interrogatoriu koersivu, maibe sira la fo dalan la koersivu ne’ebé efesiente no efikaz hodi deskobre lalais planu aat terrorista nian ne’ebé ameasa ema inosente barak nia moris. Se vida ema ida nian importante tebes, nusa maka labele admite uza método koersivu hasoru terrorista sira hodi salva ema barak nia vida hosi planu ho aktu terrorista ka grupu krimi organizadu sira nian? Se ita la rekorre métodu ida efisiente ho efikaz hodi deskobre uluk terrorista ka grupu kriminozu sira perigozu tebes nia planu, hanesan de’it ita fo tempu ba sira hodi realiza sira nia planu aat ne’ebé ameasa ita nia interese nasional. Metodu koersivu nu’udar dalan efisiente no efikaz ida hodi hetan informasaun, maibe iha aplikasaun dala ruma bele sala wainhira sala alvu.
Rai sira ne’ebé kumpri tomak Konvensaun Jenebra kontra tortura nian maka rai sira ne’ebé moris estável, ema hotu moris tuir lei ho ordem, la iha krimi no ameasa terrorizmu ruma. Timor-Leste ninia situasaun politika, ekonomika, sosial no kultura sei dook hosi rai sira kumpre tomak konvensaun nian. Tamba ne’e, Timor-Leste labele futu metin nia liman ho ain hodi asiste grupu kriminozu sira aktua iha ita nia rain. Amerika ho Europa, rai sira ne’ebé promotor ho defensor Direitus Umanus nian, dala ruma, sira maka iha oin hodi halo tortura ho violasaun ba Direitus Umanus wainhira sira nia rain hetan ameasa hosi grupu terrorista sira. Bele haree oin-sa Estadus Unidos de Amerika halo tratamentu ba terrorista sira iha Guantanamo no Europa paratikamente la halo protestu ruma, tamba terrorista sira ataka sira nia interese nasional ho kria terror ka hamosu ta’uk ba ema tomak iha mundu rai-klaran.
Rai balu asina Konvensaun Kontra Tortura kle’ur ona, maibe sira mós la kumpre tomak klamar ho isin Konvensaun ne’e nian tamba ameasas hosi krimi organizadu ho terrorizmu sira. Ba krimi organizadu no terrorizmu la iha lia-fuan toleransia no, aseitavel uza violensia lejitima hodi bele hetan informasaun hodi prevene aktu sira ne’ebé ameasa interese nasional ho povu Timor-Leste tomak nia moris.
Ohin loron mosu akuzasaun barabarak hasoru membru PNTL sira katak halo tortura hasoru sidadaun sira no membru polisia sira impune hosi lei. Loos, iha duni kazu balu tama iha klasifikasaun tortura ne’ebé pratika hosi membru PNTL balu, buat ne’ebé la devia halo tamba suspeitu ka detidu sira be ita iha la’os terrorista ka halo parte grupu kriminozu sira perigozu tebes. Maibe mós ita tenki dehan la loos tomak wainhira ema balu haklaken katak membru polisia sira iha impunidade. Membru polisia balu hetan kondenasaun tuir krime ne’ebé definidu legalmente, hanesan abuzu poder, lezaun korporal ka iha nomen júris seluk, ne’ebé konfigura iha metodu ho pratika sira tortura nian. Balu hetan sansaun suspensaun no balu hetan espulsaun hosi polisia tamba pratika violasaun Direitus Umanus sira grave hanesan omesidiu. Balu sei iha prosesu investigasaun nia laran halo agresaun ba sidadaun sira.
Ita mós labele dehan membru PNTL tomak pratika tortura. Tortura ne’ebé mosu la’os politika Governu nian, la’os mós ordem ka instrusaun hosi instituisaun PNTL, maibe nu’udar pratika ida ne’ebé hala’o izoladamente no barak pratika hosi individuu sira PNTL nian. Tortura sira ne’e mosu tamba:
- Iha tinan barak, hahú hosi ita nia bei-ala sira kedas, to’o iha kolonialista portuges ho okupasaun Indonezia nia tempu, la iha esforsu ruma atu hakotu ho tortura. Pratika tortura sai hanesan kultura ida ne’ebé transmite hosi rejime ida ba rejime seluk. Ohin loron, iha ukun-an nia laran, membru PNTL balu hanoin tortura hanesan aktu normal ida no sira kontinua pratika tortura iha situasaun sira ne’ebé tuir loloos labele uza ona tortura nian, basaa, ohin loron ita la moris ona iha rejime sira ditatorial nia okos;
- Membru PNTL balu, liliu sira ne’ebé moris iha periudu okupasaun Indonezia nian, hetan influensia makaas hosi polisia ho militar Indonezia sira. Sira balu seidauk hosik mentalidade aat ne’ebé polisia ho militar Indonezia sira hosik hela, tamba sira hanoin so uza violensia ka tortura de’it maka halo ema bele hakru’uk ba sira, maibe sira haluha tiha katak wainhira rekorre violensia halo ema lakon respeitu ba sira maski hakru’uk tamba ta’uk.
- Seidauk iha lei oan hodi regula ka defini loloos aktu sira ne’ebé klasifikadu nu’udar tortura hodi bele julga no kondena autor sira tortura nian;
- Membru PNTL barak seidauk domina lei ho di’ak no barak ninia estudus ki’ik, ne’eduni susar ba sira interpreta lei no haketak aktu ida ne’ebé konsidera violasaun ka la’os violasaun Direitus Umanus;
- Agresividade ne’ebé reflete iha karater ema Timor nian ladun tulun halo kontensaun ka kontrola-an, halo membru polisia balu monu iha pratika tortura wainhira hetan provokasaun ka rezistensia hosi suspeitu ka detidu sira. Sira halo buat ida la hanoin nia konsekuensia ne’ebe bele provoka danus fizikus ho psikolojikus ba suspeitu ka detidu sira nune’e mós ba sira (polisia) nia karreira rasik;
- Ekipa investigasaun ne’ebé halo interrogatoriu ba suspeitu ka detidu sira la iha koñesimentu di’ak kona-ba halo interrogatoriu ida mais umanu no persuasivu. Sira rekorre metodu ho teknika tortura hothotu ne’ebé sira hatene tamba la hetan formasaun seluk ne’ebé di’ak hodi hetan informasaun hosi suspeitu ka detidu sira;
- Tortura la’os aktu izoladu ida, no ohin loron sei mosu nafatin tamba faltade empeñu politiku atu investiga, hadook, prosesa, julga no fo kastigu todan ba ida halo tortura ka violensia ilejitima;
- La iha kontrole sivil efektivu, autónomu no independente ba polisia nu’udar fator inibidor ka satan no preventivu ba tortura ho violensia polisial.
- Taxa kriminalidade ne’ebé aas provoka mós aktu ho medida sira duru ne’ebé rezulta iha tortura ho maus tratus;
- Faltade kooperasaun hosi suspeitu ka detidu sira obriga polisia sira rekorre violensia ka tortura hodi hetan informasaun.
Brazil, rai ida ukun-an liu sekulu balu ona, desde 1800. Foin iha 1989 ratifika Konvensaun Kontra Tortura no Pena Kruel sira seluk. Ninia Konstituisaun ne’ebé promulga iha 1988, prevê proibisaun ba pratika tortura. Maski nune’e, liu tiha tinan 9, foin promulga iha Brazil lei ida iha ne’ebé tipifika no halo punisaun ba krimi tortura.
Ita foin maka ukun-an iha tinan 8 (hosi 2002) nia laran, ne’eduni susar ba ita atu halo buat hothotu dala ida. Tenki hahu uluk hosi balu. Ratifikasaun ba Konvensaun Internasionail sira, inklui ratifikasaun Konvensaun Kontra Tortura nu’udar hakat di’ak ida. Hosi ne’e hatudu katak ita deklara ona tortura nu’udar krimi ida. Nu’udar krimi tenki kria kondisaun hodi hapara tortura ne’e loloos, liliu labele kedas aplika interrogatoriu koersivu ka tortura ba krimi sira la’os ligadu ho terrorizmu no grupu krimi organizadu sira perigozu tebes. Atu hapara tortura la’os papel Governu nian de’it, maibe sosiedade sivil ho sidadaun tomak nian. Oin-sa atu hapara tortura?
- Kria lei oan sira ne’ebé sei falta hodi proteje sidadaun sira ho di’ak nune’e mós presiza define ho klaru tipu tortura oin-sa maka bele admite no aplika ba see no iha situasaun ka sirkunstansia oin-sa;
- Presiza fo treinu ba membru PNTL sira tomak, liliu unidade investigasaun atu labele uza tortura durante prosesu interrogatoriu ba krime baibain sira, krime ne’ebé la’os mai hosi terrorista ka grupu kriminozu sira perigozu nian;
- Fundamental tebes investimentu prioritariu iha kualifikasaun no treinamentu profisional, metodu sientifiku ba investigasaun, teknolojia no peskiza sientifika multidixiplinar. Presiza forma profisional sira ho baze polisia nian ne’ebé di’ak basaa, iha kampu ida ne’e maka mosu xoke ho konflitu multivariadu ba direitu ho interese sidadaun sira nian, iha optika respeitu ho promosaun Direitus Umanus nian;
- Halo deklarasaun iha publiku katak tortura nu’udar krimi, tan ne’e tenki hetan sansaun ka punisaun, eseptu tortura ne’ebé lejitimu no bele aplika ba terrorista ho grupu krimi organizadu sira perigozu tebes;
- Hola medidas lais no forte hasoru polisia sira ne’ebé halo tortura no kaer no dadur ema arbiru ou uza forsa esesiva hasoru povu, inklui fo sansaun ba ofisial polisia sira ne’ebé hatene iha pratika tortura maibe la halo esforsu hodi evita ou fo sansaun ba autor tortura;
- Prende, investiga no aplika aksaun dixiplinar kontra membru polisia ne’ebé pratika tortura ka pratika violensia hasoru krimi baibain sira;
- Hametin liu tan orgaun sira halo supervizaun ho justisa iha PNTL no unidade etika ho moral profisional . Fo apoiu makaas ba orgaun sira ne’e no fo sansaun ba polisia sira ne’ebé la kumpre orgaun sira ne’e ninia ordem ka diretrizes;
- Fo protesaun liu hosi lei ne’ebé garante testemuña sira nia sasin, atu sira bele fo testemuña loloos, livre no la iha ta’uk atu hetan trotura;
- Haberan no hametin liu tan serbisu intelijensia nian hodi deteta no evita aktividade terrorizmu ho grupu kriminozu sira antes manan forma. Ne’e dalan ida hodi halakon pratika tortura;
- Kria regra engajamentu (rules of engagement) ka dixiplina internu nu’udar sasukat ba autor seguransa sira atu prevene sira halo tortura no bele justifika sira nia atuasaun wainhira uza forsa ka violensia lejitima;
- Hadi’a kualidade moris povu nian. Wainhira kualidade moris di’ak sei halo ema hotu moris tuir regras ho ordem, nune’e mós wainhira la iha ona aktividade grupu kriminozu ho terrorizmu ne’ebé ameasa interese nasional Timor-Leste nian maka tortura ka violensia lejitima mós la presiza ona.
Demokrasia nu’udar kestaun ida importante tebes, iha kontestu ida ne’e, violensia polisial, inevitavelmente, produz violasaun grave liu ba Direitus Umanus no sidadania, ne’ebé nu’udar elementu sira rejime demokratiku nian. Funsaun atu manten ordem, prevene no reprime krimi sira, iha limite ba ninia atuasaun, iha padraun sira respeitu ba direitu fundamental sidadaun sira nian, nu’udar direitu ba moris, liberdade, seguransa no ninia integridade fizika ho mental.
Presiza realsa katak violensia ho ninia ambiente laborativa no ninia atuasaun perkorre, dala barak, iha fronteira ilegalidade. Mezmu iha situasaun sira iha ne’ebé uza violensia nu’udar lejitima, atitude no komportamentu irrefletidu bele de’it interpretadu nu’udar pratika tortura. Bele lori polisia ba pratika efektiva hosi violensia insidioza ne’e, to’o la koñese limite sira presizu hosi ninia atuasaun legal. Tamba ne’e maka presiza defini ho didi’ak metodu ho teknika, nune’e mós instrumentu sira ne’ebé bele uza ho labele uza durante interrogatoriu ba kazu sira esepsionais ka estraordinarias hodi sees hosi pratika tortura ne’ebé kondenadu hosi ema barak.
Konkluzaun
Timor Leste nu’udar rai ida signatoriu tratadu ho konvensaun sira ne’ebé pune no halakon tortura desde 2003. Konstituisaun RDTL ne’ebé promulga iha tinan 2002 mós prevê proibisaun ba tortura. Maibe to’o ohin loron ita seidauk tau iha pratika, tamba seidauk iha lejislasaun ka lei ruma hakerek espesifikamente kona-ba tortura ho ninia punisaun.
Importante tebes realsa katak tortura nu’udar instrumentu ida hodi reprimi, kastigu, intimida, umilla no oho ema, iha períudu kolonizasaun ho okupasaun Portugal ho Indonezia nian. Maski rejime ditatorial sira ne’e lakon ona hosi ita nia rain, maibe Estadu Demokratiku de Direitu ne’ebé ita harii daudaun sei dook hosi kompletu tantu iha esfera juridika no sosialmente, basaa direitu inerente ba ema rasik lejislasaun la espesifika didi’ak hodi tau efetiva iha pratika.
Iha pratika tortura ho violensia polisial balu hatudu katak pratika polisial ho natureza autoritariu mosu, independentemente hosi rejime politiku. Sira ne’e nu’udar kontinuasaun hosi metodu ne’ebé rejime ditatorial, kolonial ho autoritariu sira uluk uza, iha ne’ebé tranzisaun politika ba ukun-an la konsege halakon tamba kuaze membru PNTL sira hotu sei toman ho maneira hanoin ho hahalok polisia Indonezia nian ne’ebé sempre rekorre tortura ho violensia hodi hetan informasaun. Maski ita nia Governu demokratiku, maibe membru balu hosi polisia seidauk sai demokratiku tamba sei hanoin ho aktua tuir rejime ditatorial sira uluk nian.
Atu ajusta orgaun sira seguransa publika iha realidade demokratika ida, imporante tebes, ba sosiedade hodi hetan ka deskubra tipu polisia oinsa maka sira hakarak. Polisia ne’ebé ita hakarak maka polisia ne’ebé respeita direitu sidadaun sira nian, polisia ne’ebé ezista hodi fo seguransa no la pratika violensia ilejitima; ka polisia korrupta ida (ne’ebé esplora ema ki’ik sira ka sese de’it) no arbitraria (ne’ebé uza tortura ho estermíniu, nu’udar metodu sira preferensial serbisu nian hodi hasoru povu sira).
Iha planu organizasaun polisial nian, governu define ona, protesaun ba pesoa umana impoem implementasaun vida demokratika, liu hosi partisipasaun direta polisia ho komunidade iha rezolusaun ba konflitus. Filozofia polisia nian ne’ebé tenki kaer maka polisia sira nu’udar garantidor direitu sira fundamental ema nian, nu’udar mediador no administrador sira konflitu sosial, violasaun no transgresaun ba lei; mantem nafatin serenidade espiritu, firmeza iha karater, halo konviviu ho di’ak ka ki’ak kondisaun umana nian.
*Membru Fundador RENETIL
Artikel ne’e hatun ona iha STL Edisaun 26/07/2010
Sem comentários:
Enviar um comentário