EDUKASAUN NO PARTIDU POLITIK

Carlos da Silva Lopes F.R.Saky*

Ema barak ko’alia kona ba edukasaun politik. Iha kongresu CNRT nian liu ba, tula mos naha ida ne’e. Balu pratika duni demokrasia, seluk sei tau netik ai-tarak iha dalan. Sira nebe konfronta ideias ho opinioens nakloke ba malu no respeita hanoin nebe la hanesan ho laran luak no neon boot, hala’o dadaun ona demokrasia. Sira nebe halo ameasa, obriga nian hanoin no hakarak ba ema seluk ou halo politik “maquiavelismo” no “demagógica” nian, ou hamoris mitos ba an rasik ou ba ulun politik A, B ho C, seidauk hakarak eduka povu no loke dalan lolos ba demokrasia.

Edukasaun politik buka hanorin ba povu atu hatene oin-sa lei, instituisoens ho mekanizmus demokratikas funsiona. Hanorin ba povu hodi hatene ninian direitus ho deveres hodi partisipa aktivu no kritiku iha desizoens nasionais no halo kontrole ba governu. Buka fo naroman ba povu nian hanoin kona ba prinsipius, regras ho pratikas demokratikas, nune’e hodi timoroan ida-idak bele kontribui diak liu tan hodi forma sosiedade Timor ida nebe moris hakmatek, tolerante, justa, livre no demokratika lolos. Buka aprezenta alternativas no solusoens oioin ba problemas nebe iha, hato’o ninian riskus, “vantagens” ho “desvantagens” lolos i husik ba povu hili ida nebe mak diak liu. Iha ne’e ezizi diskusaun no konfronta hanoin ba malu hodi hetan dalan nebe diak liu.

Ulun politik balu, ohin loron, sei kehe makas “phobia partidos”, hodi tu liman fuan beibeik ba kanek tuan sira, iha nebe halo grupu politik balu sai radikal liu tan. Politik “demagógica”, “maquiavelismo”, “radicalismo” no “extremismo” nebe akompaña ho violensia, la’os de’it la eduka povu, maibe tau fila fali trauma uluk nian iha povu nian kakutak hodi halo povu hakribi liu tan ba demokrasia no partidus.

Iha rai ukun an nebe de’it, partidu nian ezistensia fundamental tebes. Liu husi partidu mak povu bele hato’o nian hanoin politik no halo sira nian direitu politik iha folin, tanba partidu nudar instrumentu ida, hodi reprezenta laloran ideolozikas oioin ho hanoin ida rasik kona ba forma governu, oin-sa hala’o k’biit (poder) no buka solusaun ba problemas politik rai ida nian. Partidu nudar instrumentu ida hodi kanaliza povu nian hanoin no halo povu aktivu liu tan iha hala’o ninian direitus politik ho siviku iha dulas lisuk moris Estadu nian.

Iha rai demokratiku ida, hateten governu povu nian no povu mak kaer ukun katak, povu hala’o ukun liu husi partidus nebe sira fo fiar ba. Partidu sira ko’alia lori povu nia naran, reprezenta sira nian aspirasaun, defende sira nian intereses iha governu no iha parlamentu nian laran. Governu povu nian, tanba ema sira sai ulun Estadu ho Governu nian, povu mak hili liu husi eleisoens direktas ou indirektas. Povu sei partisipa direkta iha hola desizoens politikas bainhira iha referendum ou eleisoens direktas. Iha periodu nebe la iha eleisoens ou la iha referendum, povu nian partisipasaun iha politik, barak liu, hala’o liu husi partidu sira.

Se partidus la iha, maka la iha forsa ida bele reprezenta povu nian intereses iha dulas no kontrola governu. Iha situasaun ida nune’e nian laran, ema lubun oan ida nebe kaer k’biit mesak, sei na’uk no susu povu nian bokur to’o maran, tanba la iha forsa ruma mak defende povu nian intereses, hase no halo kontrole ba sira nebe kaer ukun.

Tuir natural nian, partidu sira harii iha hanoin, intereses, tendensias ho temperamentus la hanesan nian leten. Tanba ne’e mak mosu partidu barak (multipartidarismo) hodi bele representa tendensia politik ho ideolozika la hanesan sira ne’e. Importante liu mak partidus ho kor politik oioin sira ne’e, hala’o sira nian aktividades partidarias tuir regras no jogos demokratikas nian, buka respeita malu nian hanoin, ses husi violensia, fo folin ba dialogu hodi to’o iha konsensu politik ida. Ida ne’e importante tebes hodi bele tau dame no estabilidade politik iha Timor.

Ema hotu hatene, iha tinan 1975 nian laran, partidus sira han malu makaas. Maibe la’os partidus mak sala, ema sira kaer partidus mak la hala’o politik tuir dalan demokrasia nian, tanba sira seidauk tasak (imaturidade) iha politik.

Ema baibain hateten, politik hanesan arte ida, hanesan buat ida furak tebes bainhira ema hatene hala’o, maibe, se la hatene, nian sei lori susar ba ema rasik. Tuku tudik mos arte ida, maibe se ema la hatene uza tudik, nian sei ko’a ema nian liman rasik. Ema uza sala tudik, ita labele hateten tudik la diak, maibe ema mak la hatene uza. Iha politik mos nune’e, partidu politik nudar instrumentu ida, kaer hodi ukun no halo kontrole ba governu, nune’e mos, partidu sira mak sei aprezenta estratezias, programas ho projektus oioin hodi buka moris diak ba povu tomak. Maibe, se ema sira kaer ne’e la hatene hala’o ho diak, nian bele lori ameasa ba ema barak. Tanba ne’e, militantes partidus nian mak tenki matam kro’at, hodi hili ema nebe bada’en duni mak dulas partidu, nune’e hodi labele uza sala ou uza hodi halo violensia.

Iha edukasaun politik, partidu nian ezistensia fundamental tebes. Se partidu la iha mak demokrasia mos la iha. Bainhira demokrasia la iha mak povu la iha direitu iha politik, la iha direitu atu ko’alia no funu ba nian moris diak. La iha povu ida hakarak taka ibun, tanba ne’e, presiza tebes partidus politik sira hodi tutan povu nian ibun hodi ko’alia no defende povu nian interese tomak hamutuk ho governu ou iha parlamentu.

Edukasaun politik atu la’o diak iha Timor, depende iha ulun politik ou politik na’in hothotu nian hahalok. Buka hala’o demokrasia tuir lolos nian regras ho prinsipius, la’os buka halo rasionalizasaun oioin ou halo politik tuir “demagógica” no“maquiavelismo” nian nebe uza meius hothotu hodi hetan poder no kaer metin poder to’o mate ou inventa fantasmas hodi halo povu ta’uk hodi labele iha mudansas.

*Estudante de Sociologia e Planeamento iha Instituto de Ciências do Trabalho e da Empresa (ISCTE-Lisboa) no membru da RENETIL.

Mon Sep 18, 2000 4:26 pm
Arkivu: Artigu ne'e foti iha renetil@yahoogroups, 18 Novembro 2000