Suporta Ekonomia Seitor Informal Hodi Loke Kampo Servisu Ba Dezenpregu Sira

By. Rui Viana

Laos ona nutisia foun duni kuandu ita dehan kazu dezenpregu sai problema bot ba kuaze nasaun tomak iha mundu. Inklui Timor Leste. Durante tinan naruk nia laran, ita hotu kunhese europa nudar rejiaun husi nasaun riku sira, no tamba riku, nasuan sira iha rejiaun ne’e ladun hasoru problema bot dezenpregu. Ate nasaun europa balun, kada fulan ema la servisu mos hetan subsidiu.

Maibe ne’e iha tempu antes tinan rua ka tolu liu ba. Depois de europa hasoru krizi ekonomiku no krizi financial desde tinan rua ka tolu kotuk, nasaun europa barak mak dadauk ne’e riba malu hela ho problema dezempregu. Krizi ekonomiku no financial ne’e obriga kompanha no seitor industria sira hapara dadauk servisu ba servisu nain barak. Ne’e katak numeru ema la servisu aumenta tan no sai dadauk prblema ba nasuan sira ne’e.

Ne’e izemplu deit atu dehan katak kazu dezenpregu laos sai deit problema ba nasaun kiak ka nasaun foin dezenvolve a’an sira. Dezenpregu mos sai dadauk problema todan ba nasaun riku sira hanesan akontese dadauk iha nasaun europa sira. Diferensa mak kapasidade resolve dezempregu entre nasaun kiak ka nasuan terseiru mundu ho nasaun riku ka nasaun dezenvolvidu sira. Estoria hatudu, maioria husi nasaun dezenvolvidu sira fasil resolve sira nia problema dezenpregu duke iha nasaun terseiru mundu sira. Ne’e akontese laos deit tamba nasaun dezenvolvidu sira iha rekursu barak kompara ho nasaun kiak sira, maibe mos tamba nasaun dezenvolvidu sira adopta politika dezenvolvimentu ne’ebe ita tenke rekunhese diak liu kompara ho politika dezenvolvimentu iha nasaun kiak ka nasaun foin dezenvolve a’an sira. Politika dezenvolvimentu iha nasaun dezenvolvidu sira dok husi korupsaun, no sira nia sistema fasilita duni pratika demokrasia iha sira nia politika dezenvolvimentu.

Korupsaun laos halakon deit osan stadu maibe liliu hafraku mos mentalidade no kreatividade ukun nain atu resolve problema kiak no problema dezempregu. Iha kazu ne’ebe seriu, ukun nain sira nia energia lakon barak liu ba halo korupsaun duke hanoin kona badan resolve kazu dezempregu. Dezenvolvimentu ne’ebe diak iha kontekstu demokratiku, sei loke dalan ba partisipasaun povu ka sidadaun iha dezenvolvimentu nia prosesu tomak, no ho nune’e povu iha posibilidade bot atu orienta no kontola dezenvolvimentu responde duni povu nia nesesidades.

Ida ne’e mak diferente ho politika dezenvolvimentu iha maioria nasaun kiak ka nasaun terseiru mundu sira. Iha nasuan terseiru mundu sira dala barak politika no planeamentu dezenvolvimentu sentralistiku no nia implementasaun sempre top down ka husi leten ba kraik. Sentralistiku no top down signifika laiha ka menus partisipasaun povu. Menus partisipasaun povu implika produtu politika kona ba dezenvolvimentu ladun responde povu nia nesesidades. Hanusa mak responde nesesidades povu kuandu prosesu deside halao deit iha leten husi ema sira ne’ebe dala barak la hatene povu nia nesesidades riil sira iha kraik.

Seitor ekonomia informal mos nesesidades importante ida husi povu, liliu husi povu ki’ik sira. Familia kiak barak iha nasuan terseiru mundu mak sira nia moris depende ba aktividade ekonomika informal sira. Ne’e tamba seitor formal la loke dalan ba sira ka tamba sira nia kbi’it la to’o atu involve iha aktividade ekonomu formal. Nudar nesesidades importante ida, seitor ekonomia informal ladun hetan atensaun diak iha sistema no politika dezenvolvimentu ne’ebe sentralistiku no top down.

Tamba laiha atensaun ne’e mak sempre akontese Iha sidade kapital ka sidade sira iha nasaun terseiru mundu nian, loron ba loron stadu ka governu sempre duni tuir hodi halakon negosiante ka aktividade ekonomika seitor informal sira. Ho razaun figura diak ba sidade pur izemplu, governu barak iha nasaun kiak ka nasaun terseiru mundu sira sukit sai hotu negosiante seitor informal husi sidade laran. Hirak ne’e hotu mak faktu konkretu kona ba dezenvolvimentu ne’ebe la favorese ba povu ki’ik nia nesidades.

Potensia Seitor Informal

Seitor informal signifika laos seitor formal. Seitor formal mak seitor ka aktividade ekonomiku sira ne’ebe rejistadu tuir regra ka regulamentu legal sira, bem organizadu, no iha statutu legal ba kada orgaun ka ba kada parte sira ne’ebe halao aktividade ekonomiku formal sira. Agora seitor informal mak seitor ekonomiku sira ne’ebe kontrariu ho seitor formal. Katak seitor informal mak aktividade ekonomiku sira ne’ebe la rejistu, la organizadu, no laiha statutu legal.

Maibe seitor informal laos seitor illegal. Los duni tamba factor oin oin halo autor seitor ekonomia informal sira laiha kapasidade ba rejista no selu taxa, maibe aktividades ekonomiku informal la kontra lei. Autor sira iha aktividade ekonomiku seitor informal mak komunidade no familia kiak sira. Maioria husi sira nia nivel edukasaun mos menimu. Tamba kondisaun ne’e mak halo sira laiha kbi’it atu trata lisensa no laiha kbii’it atu selu taxa tuir regras sira.

Iha nasaun terseiru mundu sira, provolta de 30 % to 70% empregu ka ema sira ne’ebe servisu iha area urbana halao servisu iha seitor informal. Persentajen ne’e bot no ne’e hatudu seitor informal kontribui siknifikante ba loke kampo servisu ba dezempregu sira, no tan ne’e ajuda resolve mos problema kiak balun.

Seitor informal iha Timor Leste

Iha timor leste, realidade hatudu aktividade ekonomia seitor informal mos eziste. Ne kobre aktividade negosiu ki’ik hanesan fan modo ka fan sasan iha merkado sira, roda tolu, fan ropa obral sira, fan hahan iha tasi ibun sira, badaen ai no fatuk. Ladun diferente barak ho kondisaun iha nasaun seluk, liliu iha nasaun terseiru mundu seluk, aktividade ekonomia seitor informal iha Timor Leste mos ladun hetan apoiu ka suporta diak husi governu.

Pelu kontrariu, akontese bebeik ona governu obriga negosiante seitor informal sira sai husi fatin sira halao aktividade negosio. Kazu konkretu mak hanesan muda obrigatoriu roda tolu sira husi sidade laran. Muda sai negosiante ki’ik sira ba fatin seluk implika ba hamate aktividade ekonomia negosiante sira ne’e. Se ita uza dadus persentazem 30- 70 % hodi korela ba aktividade ekonomia seitor informal iha Timor Leste, hare ba relaidade sira, karik ita bele kalkula seitor informal iha timor leste kontribui pelu menus 30 % husi numeru empregu ka ema servisu sira iha Timor Leste.

Se kalkulasaun ne mak los ka besik ba los, ne’e signifika seitor informal iha Timor Leste kontribui signifikamente dadauk ona ba kriasaun kampo servisu iha nasaun ne’e. Maske ita rekunhese rendimentu ba seitor informal iha nasaun ne’e la bot, maibe pelu menus ajuda ona familia lubuk nia moris iha situasuan ne’ebe governu ka seitor publiku no seitor privadu formal sira la iha kbi’it atu loke kampo servisu formal barak liu tan.

Husi faktu sira nune’e, ita bele dehan politika dezenvolvimentu, liliu politika loke kampo servisu ka politika resolve kazu dezenpregu ne’ebe diak mak politika ne’ebe apoia ka suporta aktividade ekonomia seitor informal sira. Laos politika ne’ebe hamate fali seitor informal hanesan akontese iha kazu muda obriga roda tolu sira.

Perguntas mak ne’e, oin nusa mak timor leste tenke iha politika ne’ebe suporta aktividade ekonomia seitor informal. Suporta oin hanusa no ba se deit. Dalan suporta ekonomia seitor informal

Dezenvolve no suporta ekonomia seitor informal laos buat todan ida. Teknikamente kualker governu bele halao ida ne’e. Problema mak iha nivel politika ka Indonesia nia lian dehan kebijakan. Iha ka lae politika ne’ebe hare’e importansia seitor ekonomi informal nudar seitor potensial ida husi stratejia dezenvolvimentu nasional no liliu stratejia resolve problema dezempregu.

Hare’e ba faktu sira iha Timor Leste, ne’ebe hatudu aktividade seitor ekonomia informal ladun hetan apoiu husi governu, ita bele dehan ita nia politika dezenvolvimentu seidauk tau seitor informal nudar potensia ida ba strategia kriasaun kampo servisu alternativu ba dezenpregu sira.

Iha ita nia planu dezenvolvimentu mos ladun sita klaru kona ba politika apoiu seitor informal. Iha mak politika no programa apoiu sira ba negosio ki’ik maibe iha kontekstu formal ninian. La sita kona ba negosiu ki’ik seitor informal. Faktu nune hatudu indikasaun forte katak prespektiva dezenvolvimentu iha ukun nain sira ne’ebe halo planeamentu dezenvolvimentu la forte.

Prespektiva mak sei lori ita atu defini buat ne’ebe ita hakarak halo. Prespektiva ladauk los ka la klaru sei hatolun politika dezenvolvimentu ne’ebe la fo dalan ba dezenvolvimentu seitor informal. Se nune’e, banati tuir nasaun seluk nia esperensia, wainhira Timor Leste hakarak resolve dezempregu liu husi apoiu aktividade ekonomia seitor informal, dalan dahuluk liu mak haforte uluk prespektiva ne’ebe hatu’ur as importansia apoiu ekonomia seitor informal no negosiu ki’ik iha politika no strategia resolve kazu dezenpregu nokazu kiak.

Entidade tomak tenke iha prespektiva hanesan katak aktividade ekonomia seitor informal ne’e importante laos tamba fiar ida, maibe tamba faktu iha nasaun seluk hatudu tiha ona seitor informal nia kontribusian ba loke kampo servisu ka resolve problema dezempregu signifikadu duni. Wainhira prespektiva ne’e forte ona, ita foin bele hanoin kona ba dalan oin sa atu suporta aktividade ekonomia seitor informal iha nasaun ne’e.

Simplismente kuandu ita kolia kona ba dalan atu suporta ekonomia seitor informal hanesan deit ho ita kolia kona ba dalan halao dezenvolvimentu nian. Primeiru ita sei kolia kona ba oin nusa prosesu halo planu dezenvolvimentu ne’ebe hatama programa apoiu ka suporta ba seitor informal nudar parte integradu husi politika no prioridade dezenvolvimentu nasional. Se ita konsiente duni seitor informal ne’e importante entaun politika no planu dezenvolvimentu tenke hatama duni seitor informal nudar prioridade ida.

Agora ita nia situasuan mak ne’e, politika dezenvolvimentu ladun tau importansia duni ba ekonomia seitor informal. Maibe ne’e la signifika ita seidauk bele halo buat ruma. Kintu governu konstitusional nia instituisaun sira bele dehan bele halo buat ruma ona. Instituisaun kintu governu ne’ebe besik ba asuntu ne’e mak Sekretaria estadu politika formasaun profisional no empregu (SEPFOPE), Sekretaria estadu apoiu seitor privadu, Ministeriu Comerisiu, sekretaria estadu koperativa, no sekretaria estadu kultura.

Hare’e ba instituisaun sira ne’e nia kna’ar hodi liga ba esforsu atu rezolve problema dezempregu ne’ebe as iha nasaun ne’e, instituisaun sira ne’e tuir lolos bele halo ona buat balun atu ajuda ka suporta aktividade ekonomia seitor informal. Pontu importante atu suporta mak oin nusa garante aktividade ekonomia seitor informal lao nafatin, no oin nusa atu hakbit liu tan ba tempu oin. Atu garante aktividade ekonomia no negosio seitor informal eziste ka lao nafatin, tenke garante spasu ka fatin ba seitor informal nia aktividade ekonomia sira.

Fatin ne’e sempre sai problema tamba iha nasaun barak, inklui iha timor leste, governu sempre muda sai sira husi fatin sira nia aktividade. No muda ne’e la prepara fatin altenativu seluk ba sira. Entaun iha asuntu garante fatin ne’e, importante mak oin nusa iha spasu ka fatin ba aktividade seitor informal no fatin ne’e tenke strategiku hare husi aspeitu ekonomia. Alien de fatin ka spasu, suorta seluk ne’ebe importante mak kapasidade teknka sira, kapital ka modal usaha no kapasidade jestaun.

Maioria autor aktividade ekonomia informal mai husi ema ho nivel edukasaun formal minimu, no barak mak moris besik los ba aktividade cultural sira. Kondisaun sira nune’e halo sira susar hetan aksesu ba informasaun no sira nia gastus ba aktividade cultural no familiar mos barak. Nia implikasuan mak sira nia aktividade ekonomia informal ne’e nunka lao ba oin.

Entaun ne’e siknifika governu nia instituisaun sira temi iha leten tenke apoiu sira atu hasae kapasidade teknika sira, kapasidade jestaun, no kapasidade negosio, no kapasdidade seluk ne’ebe sira presiza. Inklui apoiu sira atu hetan aksesu ba kreditu husi bangko ho funan ne’ebe ki’ik. Atu halao apoiu sira ne’e, koordenasaun entre instituisaun sira temi ne’e importante. Dili, 20 Febreiru 2013

Autor Artikel membru Asosiasaun HAK & Militante RENETIL

Servisu iha SECOMS. Publika iha diariu STL edisaun 25-26 Febreiru 2013

Suporta Ekonomia Seitor Informal Hodi Loke Kampo Servisu Ba Dezenpregu Sira
Foti hosi: http://www.facebook.com/groups/renetil88/