Xanana, Leao ho Leu (Bote)
* By Ilidio Ximenes da Costa
Iha tempo resistensia too
agora dau-daun ne’e, naran Xanana sei boot iha rai laran no rai liur. Naran
boot tamba ukun nain/lider ba resistensia kontra invasaun Indonesia, naran boot
tamba halibur ema e partidu e organisasaun houtu iha CNRT iha tempo
resistensia, naran boot tamba sai hanesan presidente da repulika Timor-Leste,
naran boot tamba sai hikas fila fali presidente ba partidu CNRT no naran boot
tamba primeiro ministro actual ba periode ne’e. Buat sira houto tamba hahu husi
prinsipio no istoria ida. Prinsipio mak libertasaun patria no libertasaun povo
nebe koalia ou konta husi ibun ba ibun ho hakerek hela iha suratahan e livro
husi autor resistensia sira nebe sei esiste hodi sai historia ba gerasaun foun.
Wainhira autor resistensia sira la iha ona, geresaun foun mos sei la hatene nia
istoria resistansia nebe mos sei bele afeta ba nasionalismo no patriotismo
gerasaun foun. Istoria e istoria no istoria tenki transmite ba ema seluk no
istoria tenki haktuir lolos.
Maski, ema barak dehan tempo
seidauk to’o, tempo seidauk iha atu hakerek, maibe tempo sempre ba oin nafatin,
tempo lao nafatin, atu diak liu ita bele hahu ho buat kiik nebe laos hodi
hakerek deit, maibe hatudu e hadia fatin sira iha resistensia mak iha ba
gerasun foun e nune sira bele iha kuinesemento oiton hodi bele buka rasik hodi
hatene oitoan. Iha ne’e hakerek nain focus liu ba fatin historiku no author
istoria resistensia hodi bele desenvolve ba area turismo nian.
Uluk liu, hakerek nain rona
husi ema konta katak base resistensia hahu moris fali iha Mehara, los e lae?
horas ne’e sai perguntas boot ida nebe persisa resposta ou esplikasaun klara
husi autor sira hahu hato’o ba gerasaun foun. Nune mos, harekek nain rona
istoria ida katak Xanana tuur tama iha “Leu” (Fataluku lian) ou Bote (Tetun)
laran no iha leten taka ho fahi nia ai han. Hakerek nain interesado ho istoria
ne’e atu hetan autor no hatene. Husi plano ba plano no visita ba visita iha rai
ne’e la hetan. Ikus mai, iha viagen ida iha loron 17 fulan Junho 2008, hakerek
nain hakat liu ba tan iha rai Mehara hodi buka hatene no hetan duni ema nebe
tutur Xanana iha “Leu” / Bote laran.
Ema ne’e mak Ricardo da
Conceicao ho naran kodiku resistensia mak “LEAO”, horas ne’e nia ho idade 75
anos, nia katuas ona. Nia ema resistensia iha rede cladestina hanesan estafeta.
Atu hetan autor ne’e lori tempo naruk; husu husi uma ba uma, husu ba ema
katuas/fereik sira no joven sira. Resposta nebe hetan mak barak liu mak
katuas e ferik sira hatene no joven sira barak la hatene. Ne’e hatudu katak
istoria resistensia seidauk hatoo ou hanorin mos iha eskola karik.
Hahu husi ne’e, ami dada lia
husi tuku 1 loraik too tuku 5 lokraik. Tio Leao hahu kontak istoria;
“hau hetan orden husi membro resistensia
ida (la fo hatene naran) atu hakliki maun bot Xanana husi fatin Cewai iha Com lori
too ba iha Mehara”. Tuir dalan iha fatin Serelau, militar sira husu
nia, ba nebe no lori saida? Tio Leao hatan dehan, ”hau lori fahi nia hahan, no
atu ba iha Mehara”, nia kontinua lao too ba iha fatin maski “Leu” ne’e todan
tebes. Xanana hela ho nia durante semana ida, haktuir Tio Leao. Tio Leao
haktuir tenik katak "maun boot Xanana ain kanek boot, nebe labele lao". Oinsa
halo tratamento ba maun boot Xanana nia ain? Tio Leao dehan, “hau ba simu
aimoruk iha PUSKESMAS/clinika hafoin fo aimoruk kapsul ba nia. Depois de Ain
diak oitoan hau entrega fali maun boot Xanana ba senhor Orlando Jose Maria ho
naran kodeku Mau Welis (matebian ona) nebe mate iha 1985”. Leu ne’e sei iha ka?
Tio Leao dehan "la iha ona". Karik sei iha rohan oan ruma husi Leu ne’e e nakles
mos la iha buat ida? “Lae oan, at no soe tiha ona iha uluk kedas”. Ita lakon
tan sasan autentik ida.
Durante muda sai tiha husi
uma, Xanana sira ba subar fali fatuk kuak naran “Lu Curu” (Gua
Tupai ou laku fatin), husi fatin ne’e mak maun boot Xanana hasoru malu ho Mau
Weles, Julio Ferreira ho kodiku Holinacha, Quinalaka no Raja Miguel (matebian
ona), Dom Martinho da Costa (matebian ona), Padre Luis (matebian ona) no Padre
Afonso Nacher (matebian ona). Sira nia hasoru malu hodi koalia no halo plano no
estragia ba resistensia ba libertasaun patria/ukun an. Tebes ka? Persisa
resposta husi autores resistensia sira nebe sei moris ba istoria ne’e.
“Lu Curu” fatin ida mak historiku
no fatin ida mak bele atrai turista antes halo sira nia viagen ba Tutuala e
Jaco, wainhira desenvolve diak fatin ne’e. Isemplo ida mak iha Indonesia “Gua
Selarong” subar fatin Diponegoro” nebe sai fatin turista no fatin ba estudantes
sira hodi haree no hatene sira nia istoria.
Oinsa atu desenvolve fatin
ne’e? Tuir hakerek nain nia hanoin; halo konsulta ho autor no autoridade local
sira no komunidade, hafoin halo monumento no hatuur fila fali “LEU” ou BOTE
imitasi ida no mos rai dokumentus hanesan fotografia, e halo pinturas ou
estatua balu no seluk tan atu bele representa ou relembra fila resistencia iha
pasado ba gerasaun foun. Depois ida ne’e, fo ba veteranus, juventude no suco
hodi tau matan no halo retribuisaun/kontribuisaun kiik ba visitors sira
wainhira sira hakarak tama ba iha “LU CURU” laran.
Benefisio saida mak sei hetan
husi LU CURU? Ida, gerasaun foin hatene e rona ho hare fatin istoria
resistensia liu husi autor resistensia nebe sei moris, la os trasmiti ou
hakerek fali husi ema seluk enkuanto sira sei moris (hanesan Tio Leao, maun
boot Xanana); rua, fo rendimento kiik ba empresario ou faan nain kiik sira
hanesan: kios, loja, losmen, restaurante, ema nebe faan tais, uma adat e
souvenir, ojek, duru basa ou (guide); tolu, hamenus desenprego, bele hamosu
kreatividades ba komunidade hodi haburas fila fali valores-valores kulturais
sira seluk hanesan: tebe-tebe, dahur, no seluk tan nebe bele atrai ema rai liur
no rai laran kona ba promosaun kultura; hat, hametin relasaun fraternidade
entre joven husi rai (suku, distrito) ida ba rai (suku, distrito) seluk.
Wainhira hanoin ba buat boot
deit nebe ema boot e riku deit mak hetan beneficio hanesan mos fo bosu e hariku
ema boot no hamate ou hasusar ba ema kiik sira. Iha matenek nain balu iha perspetiva
ida katak “ita halo buat ida atu ema liur atu mai haree no ita tenki kria
ou hadia infrastruktura uluk”. Ba hakerek nain hanoin ida ne’e hanoin e
ideia ida mak boot liu ou ambisiosu liu tamba fo importansia liu ba ema rai
liur no hatuur ema iha rai laran ba iha segundu prioridades no preokupado liu
ho sasan infrstruktura e fisik. Hahu husi kiik hodi mosu kompetisaun nebe diak
iha kumunidade nia laran do que fo buat houtu-houtu ou kria buat houtu-houtu
hodi hamosu deit dependensia.
Tuir hakerek nain nia hanoin,
diak liu ita hahu ho plano e hanoin kiik hanesan hau identifika fatin
(historiku, culturais) no hakerek, rehabilita ou desenvolve no halo promosaun
dau-daun hodi hatoo hikas ona ba gerasaun e komunidade tomak iha rai laran atu
sira hatene uluk liu husi programa ida mak hanesan studi visit (lori estudante
ba haree, rona no hakerek) ba estudantes sira hahu husi Pre Primaria too ba iha
universidade no komplementa ho programa sira seluk.
Hakerek ida halao hamutuk ho
maluk Octavio Ximenes Lopes hanesan duru basa (Fataluku Lian), no Brigida
Soares hanesan editor. Ami rekuinese katak hakerek ida sei dauk perfeito no sei
buka tan atu hetan informasaun klean liu husi ema barak no liu-liu husi autores
resistensia sira, importante mak hahu halo promosaun hodi bele hanoin saida mak
bele halo iha oin mai atu rai ida ne’e furak, morin no ema hela iha harmonia
nia laran.
* Militante RENETIL
http://renetil.blogspot.com
Sem comentários:
Enviar um comentário