Eleisaun Parlamentar 2012 : Programa Partidu Tenke Diak Atu Povu Labele Hili Sala Busa Iha Karon Laran

Opini ho Editorial

STL, 29 Junhu 2012

Demokrasia ejize povu mak tenke sai nain no hun ba ukun. Atu sai nain no hun ba ukun, demokrasia mos ejize povu tenke hili sira nia reprezentante ba tur iha instituisaun estadu sira hodi kaer no jere ukun lori povu nia naran. Mekanismu no dalan ida atu hili povu nia reprezentante ne’e mak liu husi eleisaun jeral sira. Iha sistema eleisaun jeral balun povu direitamente hili sira nia reprezentante, maibe maioria iha mundu povu hili sira nia reprezentante liu husi partidu politika. Iha timor leste, mekanismu rua ne’e lao hotu. Ba pozisaun prezidenti da republika, povu direitamente hili ema. Ba pozisaun membru parlamentu no governu, povu laos hili ema miabe hili partidu politika ne’ebe konkore iha eleisaun jeral sira. Partidu sira mak prepara ema atu sai povu nia reprezentante sira.

Hare’e husi aspeitu kualidade reprezentasaun, hili direitamente ema sai sira nia reprezentante mak diak liu duke hili sira nia reprezentante maibe tenke liu fali husi hili partidu politika. Hili direitamente ema, sei garante ema ne’ebe eleitu reprezenta duni povu tamba povu hili tuir duni povu nia kunhesimentu naton kona ba ema ne’e nia kualidade no kapasidade sira. Maibe hili reprezentante liu fali husi hili partidu politika susar uituan atu garante aspeitu reprezentasaun ne’e. Iha kazu barak iha nasaun seluk, povu la kunhese tan ema sira ne’ebe partidu politika prepara hodi bele povu nia reprezentante wainhira partidu ne’e hetan asentu iha eleisaun.

Lingua Indonesia dehan, hili reprezentante liu husi hili partidu ne’e hanesan “memeilih kucing dalam karung”. Lian tetun dehan hili busa iha karon laran. Kuandu hili busa iha karon laran ita la hatene busa ne’e isin diak ka krekas. Sorte diak ita hetan busa bokur maibe sorte at sei hetan busa krekas. Ne’e ita koko sorte deit ona hanesan joga karta tahan tolu. Tan ne’e susar duni garante ema sira ne’ebe povu hili liu husi partidu bele reprezenta duni povu. Sira sei sai reprezentante partidu duke reprezenta povu. Se realidade nune’e ona entaun sei iha ka lae posibilidade seluk iha sistema nune’e atu pelu menus ema sira ne’ebe tur iha parlamentu no governu bele reprezenta uituan netik povu nia interese. Tamba oin nusa mos iha Timor Leste, ita hotu deside ona sistema reprezentasaun politika mak tenke hili reprezentante liu husi hili partidu.

Kuandu ita nia fokus muda fali ba kada partidu politika nia programa sira, ita bele dehan no ne’e rill duni katak posibilidade ne’e sei iha hela. No posibilidade ne’e sei bele ajuda barak wainhira partidu sira halao papel no kna’ar diak duni nudar instrumentu politika ba povu. Laos instrumentu politika ba elit politika balun deit atu hetan kadeira. Ka laos sai deit instrumentu ba grupu ekonomiku kapilalista sira nia interese ekonomika ka projeitu. Idealmente partidu politika sira nia papel tenke sai duni povu nia instrumentu politika. Posibilidade ne’e mos sei luan wainhira partidu politika ida-idak iha duni politika no programa diak no forte hodi maske povu hili partidu iha eleisaun sira maibe partidu rasik iha duni programa diak atu membru parlamentu no governu rezultadu eleisaun sira implementa iha sira nia mandatu durante tinan lima ba oin.

Maibe ida ne’e sei akontese wainhira sistema lei parlamentu no governu no partidu politika sira iha duni sistema no mekanismu internal ne’ebe forte atu garante se deit mak partidu tau atu reprezenta povu iha parlamentu no governu tenke kumpri no implementa duni partidu nia politika no programa sira. Kuandu buat sira nune’e iha no halao duni, ita bele dehan maske povu hili nia reprezentante sira iha karon laran tamba povu rasik ladun kunhese diak sira, liliu kunhese sira nia kapasidade no kualidade politika, no labele haluha mos sira kapasidade no kualidade moral, povu sei iha esperansa atu ema ne’ebe hanaran povu nia reprezentante iha parlamentu no governu lori no reprezenta duni povu nia intereses.

Agora perguntas mak ne’e, ita nia partidu politika hamutuk liu 20 iha eleisaun parlamentar loron 7 fulan Julhu 2012 oin mai ne’e iha duni politika no programa diak sira ka lae. Antes hare’e ba ne’eba, faktu ne’e halo ita kontente maibe mos tristi mak ita nia povu uituan deit maibe partidu politika liu 20 mak tuir eleisaun oin mai ne’e. Joven iha ami nia bairo Usindu 1 Fatumeta dehan ita nia partidu sira barak nune’e hanesan los ho NGO ne’ebe hari’i bar-barak iha tempu UNTAET. NGO barak hari’i iha tempu ne’eba laos tamba deit atu ajuda povu ne’ebe presiza duni hetan ajuda iha momentu ne’eba, maibe mos tamba atu hetan projeitu husi doadores ne’ebe barak tebes altura ne’eba. Osan ba NGO barak entaun ema hotu rame-rame hari’i NGO iha tempu UNTAET ne’eba.

Maibe prontu ita hotu tenke hanoin pozitivu duni. Partidu aumenta barak dala ruma diak liu tan tamba bele sai dalan barak liu tan ba povu atu hato’o aspirasaun politika no atu akomoda povu sai hun no nain ba ukun iha nasaun foun ne’e. Maibe kuantidade deit seidauk to’o kuandu kualidade menus. Kualidade refere kobre aspeitu ida mak partidu nia programa sira. Aspeitu seluk tenke iha lideransa forte, iha iha rekursu umanus diak no profisional atu halao programa sira, no paridu ne’ebe hari’i no halao duni prinsipiu demokrasia (laos fali hanaran demokratiku maibe lalaok la demokratiku) no dok husi aktu korupsaun, nepotismu no kolusaun sira. iha ne’e ita sei hare’e barak liu partidu nia programa, maske aspeitu seluk mos inportante atu determina partidu ida bele reprezenta duni povu nia intereses ka lae.

Hare’e husi aspeitu politika no programa, dalan fasil ida atu ita bele hatene partidu ida-idak iha duni sira nia programa diak no programa rasik ka lae, ita be’e hare’e deit ba sira nia promesas no materia kampanhe durante sira halao kampanhe. Faktu husi kampanhe durante ne’e hatudu ita bele fahe partidu sira ne’e hotu ba kategoria tolu. Kategoria primeiru mak partidu sira ne’ebe iha duni programa. Kategoria segundu mak partidu sira ne’ebe hato’o programa maibe sira nia programa kuaze hanesan deit ho partidu bot sira nia programa. Saida mak sira hato’o laiha diferente ho programa husi partidu seluk nian. Kategoria ikus mak partidu sira ne’ebe iha deit promesas rebo-rebo depende konstsktu fatin ne’ebe sira halao kampanhe.

Izemplu ida husi partidu ne’ebe iha programa duni mak hanesan partidu sira ne’ebe antes ne’e hato’o bebeik tiha ona sira nia planu dezenvolvimentu ba tinan lima deit ka ba tinan naruk nian hanesan tinan 20 nian. Partidu sira ne’e hatudu duni sira dezenvolve tiha ona duni sira nia programa no iha justifikasuan dokumentus formal kona sira nia programa. Diferente ho partidu kategoria segundu mak dala barak partidu sira ne’e hato’o duni iha kampanhe maibe sira nia programa jeral deit no dala barak hanesan deit ho programa husi partidu seluk nian. Kolega balun dehan, kuandu hare’e didiak partidu sira ne’e nia programa, se la hanesan ho CNRT nian entaun hanesan ho FRETILIN nian. Tan ne’e ita atu dehan partidu sira ne’e iha karakteristiku uniku susar uituan.

Se programa hanesan deit ho partidu seluk nian, pur izemplu hanesan ho CNRT ka FRETILIN, tan sa la afilia deit ba partidu rua refere ne’ebe iha uluk tiha ona programa sira ne’e. Husi ne’e ita be;le nota mos katak ema barak hari’i partidu laos tamba hanoin atu halao programa ruma maibe liliu atu hetan deit kadeira. At liu mak partidu kategoria ikus sira ne’e iha fatin ida koalia programa oin nune’e ba asuntu ida, maibe ba fali fatin seluk koalia programa oin seluk fali ba asuntu refere. Ita susar tebes atu hatene partidu sira ne’e nia politika no programa lolos mak ida ne’ebe los, tamba ba asuntu ida sira bele koalia programa oin seluk-seluk. Pior liu tan mak sira nia materia kampanhe ne’e mesak promesas sira la tama ulun ne’e.

Atu povu la bele hili salah, povu ka liliu votantes sira kuandu la matan moris no neon nain sei sofre konsekwensia husi realidade sira nune’e. Tan ne’e povu ka liliu votantes sira tenke matenek duni atu tau matan didiak ba tempu kampanhe ne’e hodi ikus bele deside iha loron 7 fulan Julhu oin hili partidu sira ne’ebe iha duni programa diak, no diak liu tan mak hili partidu sira ne’ebe iha duni programa diak no razoalvel ba tinan naruk nian. Selae ita hotu sei lakon deit tempu no enerjia. Sukat ba partidu ne’ebe diak mak hanesan hato’o iha leten katak, partidu ne’ebe iha duni programa diak no tenke justifika husi dokumentus sira, iha duni lideransa forte, iha duni rekurusu umanus preparadu atu implementa programa partidu iha parlamentu no liliu governu, no labele hili partidu sira ne’ebe halo promesas la tama ulun sira.

By. Rui Viana

Dili, 27 Junhu 2012.

Autor artikel : Militante RENETIL No Membru Asosiasaun HAK