A LUTA CONTINUA!

Proclamação da RENETIL 20 de Junho de 1988
RESISTENCIA NACIONAL DOS ESTUDANTES DE TIMOR LESTE
Kria Sociedade nebe kritika, civika no soberana Formasaun Cidadania Hametin instituisaun estadu Kontrola no promove desenvolvimentu social

20 Junho 1988
Fundadores
Kongreso
Historia Congresso Estrutura Document
Hilmar Farid
“Renetil bagi saya bukan sekedar organisai, tapi dia adalah sebuah komitment, dia adalah sebuah senar" - HILMAR FARID (Gerakan Solidaritas untuk Timor).
Fernando La Sama
"prepara elementus profisionais ho konsiensia revolusionaria para rekonstrusaun nasional. Revolusionario ho sentidu katak anti korupsaun, anti nepotismo, anti buat ida dehan katak KKN, servi lolos povu tuir saida mak povu nia hakarak" (AMRT - Arquivo & Museu da Resistência Timorense)
Fernando Lasama Miguel Manetelu Jose Neves Samalarua Francisco JMB Belo

sexta-feira, 13 de novembro de 2009

Constancio Pinto: Kakutak Manifestasaun Loron 12 Fulan Novembru Tinan 1991

Entrevista STL ho ex-Sekretariu CE/FC, Dr. Constancio Pinto, embaixador RDTL iha Washington

Horiseik, loron 12 fulan Novembru, iha fatin barak, Timor oan sira komemora loron massakre Santa-Kruz ba dala 18. Loron 12 fulan Novembru, loron importante ida iha historia nasional Timor Lorosa’e nian, basaa, liu husi manifestasaun iha loron ida nee mak Timor oan sira, liliu foin sa’e sira, fanu Komunidade Internasional nia neon no dada hikas sira nia atensaun mai iha problema Timor Lorosa’e nian.

Manifestasaun nebee la’o ho pasifiku iha loron 12 fulan Novembru tinan 1991 nakfila iha violensia ho fakar ran nebee provoka husi forsa okupante Indonezia sira. Iha loron nee, militar Indonezia sira oho ema foin sa’e sira hamutuk atus resin nebee kuinesidu ho Massacre 12 de Novembro ou Massacre de Santa-Cruz.

Imajem husi masakre Santa-Kruz sirkula iha mundu tomak no konsegue fanu rai barak nia atensaun ho konsiensia. Problema Timor Lorosae nebee ema hotu kunsidera nudar buat ida lakon ona, teki-teki mosu iha paginas ho ekran media internasional tanba militar Indonezia sira halo masakre iha rate Santa-Kruz hasoru ema foin sa’e sira nebee exige ninia direitu ba auto-determinasaun ho ukun rasik an. Hahu husi nee komesa mosu organizasoens solidariedades internasionais iha rai oioin hodi funu iha Timor oan sira nia sorin, funu ba UKUN RASIK-AN.

Atu hatene liu tan motivus nebee lori ema foin sa’e sira halo manifestasaun iha loron 12 fulan Novembru tinan 1991, STL halo entrevista ida ho Constancio Pinto, alias Terus, aktual embaixador RDTL nian iha Washington/Amerika, nebee mos hanesan Sekretariu Comite Executivo da Frente Clandestina (CE/FC), estrutura CNRM nian nebee aas liu iha Frente Klandestina.

Tuir mai ami hatun entrevista eskrita nebee STL halo ba senhor embaixador Constancio Pinto (CP), kakutak husi manifestasaun 12 de Novembro 1991 nian:

STL - Ita boot bele esplika motivu nebee lori ita boot hola desizaun hodi organiza manifestasaun iha loron 12 fulan Novembru tinan 1991?

CP – Iha motivu oioin mak dudu ha’u hodi hola inisiativa no hakerek ba Komandante-em-Chefe Falintil nian, Xanana Gusmao hodi organiza manifestasaun nee. Motivu prinsipal maka buka UKUN RASUK-AN nee rasik. No motivu sira seluk maka buka fo hatene ba Komunidade Internasional kona ba aspirasoens povo Timor-Lorosae nian ba Ukun Rasik An nunee mos buka hatan ba frustrasaun jovens barak nian tanba kanselamentu vizita Delegasaun Parlamentar Portuguesa (DPP) mai Timor Lorosae, nebee previsto ona atu realiza iha fulan Outubru tinan 1991.

STLOin-sa ita boot nia papel nudar responsavel maximu Frente Klandestina nian iha manifestasaun nee?

CP - Desizaun halo manifestasaun 12 de Novembru mosu wainhira hau simu informasaun husi RENETIL, liu husi Dr. Rui Maria de Araujo, nebee estuda iha Denpasar/Bali katak sr. Peter Koijman, enviadu espesial Sekretariu-Geral ONU nian atu halo vizita ida mai iha Timor Lorosae. Vizita nee halo iha altura nebee situasaun iha Timor Lorosae tenso tebes tanba notisia kanselamentu vizita DPP nian. Jovens barak senti frustradu, dezanimadu i lakon esperansa tanba, sira konsiente katak sedo ou tarde, intelijensia Indonezia nian sei persegue, kaer no oho sira. Intelijensia Indonezia nian identifika ona jovens barak tanba sira nia partisipasaun iha aktividade sira halo preparasaun ba simu vizita DPP nian. Tan nee vizita sr. Peter Koijman nian, hau haree hanesan biban diak ida hodi aproveita halo manifestasaun hodi fanu Komunidade Internasional nia neon hodi bele loke matan mai iha problema Timor Lorosa’e nian nebee rai boot sira kuaze haluha hotu ona. Iha altura neba mos mosu presaun boot mai husi jovens sira. Sira hakarak asaun i hatenten katak se (CE/FC) la hola desizaun mak sira rasik sei organiza an hodi halo manfestasaun. Haree ba situasaun ida nee, hau, depois de rona tiha husi membru sira CE/FC nian hanesan companheiro, saudoso Segueria, Gregorio Saldanha, Kiak no sira seluk tan, hau hakerek surat ida ba prezidenti Conselho Nacional da Resistencia Maubere (CNRM), Kay Rala Xanana Gusmao, aktual Primeiro Ministro, nebee altura nee mos subar iha Dili, hodi husu atu halo manifestasaun iha loron 12 de Novembru. Iha loron 8 fulan Novembru, hau simu resposta husi Komandante Xanana Gusmao, resposta pozitiva ida. Iha surat nee Komandante Xanana Gusmao fo ho kedas instrusoens klaras kona ba disiplina iha manifestasaun nia laran. Nia husu ba manifestantes sira atu hala’o manisfestasaun ida pasifiku, labele lori kroat, labele uza lia fuan sira sadik, respeita no koopera ho polisia Indonezia nian atu nunee hodi evita violensia. Hafoin loron ida, iha loron 9 fulan Novembru, nudar Sekretariu CE/FC nian, hau fo hatene ba membros CE/FC sira i husu sira organiza manifestasaun i uza saudoso Sebastiao Gomes nia missa hanesan pretestu ba manifestasaun. Hau fo honra no respeito tomak ba companheiro Gregorio Saldanha, membru CE/FC ida, nebee ho aten barani diside lidera manifestasaun 12 de Novembru tinan 1991.

STL - Ita boot preve militar Indonezia sira sei tiru manifestante sira?

CP – Hau nunee mos membrus CE/FC nian hotu, ami la preve militar sira Indonezia nian (TNI) iha planu para tiru manifestante sira. Buat nebee ami preve maka, hanesan baibain, militar Indonezia sira sei kaer no halo torturas ba jovens sira hanesan buat nebee sempre akontese iha manifestasoens nebee de’it maka ema foin sa’e sira halo uluk ona. Ami la preve militar sira sei tiru tanba ami fiar katak TNI la’os estupidu hodi oho juvens sira iha manifestasaun pasifika ida perante reprezentante Sekretario-Geral Nasoens Unidas nian no jornalistas estranjeiru sira.

STL - Ita boot nudar Timor oan no sekretariu CE/FC, ita boot sinti oin-sa hafoin hatene TNI sira tiru ema foin sa’e sira?

CP - Hau senti chocado tebes ho masakre Santa-Kruz tanba hau la espera atu buat nee akontense. Karik hau hatene, hau la sei fo ordem ba membros CE/FC sira organiza manifestasaun nee. Maibe, hanesan ita hotu hatene, iha kualker funu ida, sempre iha riskus ho vitimas. Desizaun nee sala ou los, buat hotu akontese ona. Importante mak desizaun nee kontribui tebes ba muda opiniaun publika internasional nian i ita hotu rekuinese ita nia maun alian sira nebee mate no lakon iha manifestasaun nee kontribui tebes ba Timor Lorosa’e nia ukun rasik an. Sira hotu merese hetan respeito ho fatin aas iha ita nia historia libertasaun nian, sira mate ba kauza boot ida nebee iha valor boot tebtebes, nebee ema ruma la sei haluha.

STLSa medidas mak ita boot hola hodi salva kuadru sira Frente Klandestina nian ho jovens sira nebee militar sira kaer tiha ona no sei duni atu kaer nunee mos proteje populasaun sira?

CP - Nudar responsavel masimu Frente Klandestina nian, wainhira hau hatene masakre nebee militar Indonezia sira halo hasoru manifestante sira, buat nebee hau halo uluk maka fo hatene kedas Komandante Xanana Gusmão nunee mos Dr. José Ramos-Horta nebee hanesan Representante CNRM nian iha tasi balu, hodi intervem iha Nasones Unidas (ONU). Hau mos fo hatene ba RENETIL, liliu ba La’Sama, Sekretariu-Geral RENETIL nian, nebee kleur ona ami serbisu hamutuk, hodi nia fo hatene ba organizasaun sira Direitos Humanos ho Amnestia Internasional hodi bele halo presaun ba militar Indonezia sira, hodi la’os de’it labele halo torturas ho lori lakon jovens sira nebee partisipa iha manifestasaun nee, maibe buka liberta sira hotu. Maibe la fasil, maski iha presaun internasional makaas, militar Indonezia sira nebee senti frustradu ho hirus tebes la interese ona ho presaun internasional. Sira kaer, dadur ho halo torturas oioin hasoru jovens sira. Jovens barak maka sira lori ba oho i to’o agora la hatene sira nia paradeiros. Iha Dili, maski moris iha situasaun ida tenso tebes nia laran no subar hela, hau kontinua koordena ho responsaveis CE/FC sira seluk hodi husu ba populasaun tuur hakmatek iha sira nia fatin hodi hein reasoens husi ONU no Komunidade Internasional nian. Embora difisil, rede klandestina lao nafatin ho meios nebee iha.

STLKuadrus CE/FC nian na’in hira mak militar Indonezia sira kaer iha manifestasaun nee?

CP - Iha manifestasaun 12 de Novembru 1991, TNI kaer membru CE/FC nian ida deit, mak companheiro Gregorio Saldanha mesak. Infelizmente tanba informasoens barak monu ba funumaluk nia liman, la hatene husi se, ikus mai, TNI kaer mos membru sira seluk hanesan, Francisco Branco, Filomeno Ferreira, Juvencio Martins, Jacinto Alves, no Carlos Lemos. Sira nee, foufoun dadur hotu iha Dili, no ikus mai depois de Tribunal Indonezia nian hakotu pena ba sira, transfere sira hotu ba iha Semarang, Java Central.

STL - Ita boot halo koordenasaun ruma ho estudantes Timor oan sira iha Indonezia kona ba manifestasaun 12 de Novembro nee? Karik iha, ita boot koordena ho sese no organizasoens nebee de’it? Sa-ida de'it mak ita boot sira diskuti?

CP - Altura neba CE/FC halo koordenasaun ho Resistencia Nacional dos Estudantes de Timor-Leste (RENETIL) iha Indonezia, liu-liu ho Fernando La’Sama, aktual Presidente do Parlamento Nasional. Maibe koordenasaun nebee iha konaba halo preparasaun hodi simu vizita DPP liu-liu iha eskoamentu no desiminasaun informasaun ba Komunidade Internasional konaba asoens nebee sei hala’o durante vizita DPP nian iha Timor Lorosae. Ami fahe serbisu ba malu, sa-ida mak estudantes sira halo iha Indonezia ho sa-ida mak ami sira hela iha Timor halo. Em relasaun ba preparasaun ida nee, RENETIL haruka nia membros balun ba iha Timor Lorosae hodi serbisu hamutuk ho CE/FC. Maibe, hanesan hau hatenten tiha ona, Portugal kansela tiha vizita Delegasaun Parlamentar Portuguesa tanba razoens seguransa delegasaun nian nunee mos seguransa populasaun nian. Tan nee ami koordena ba malu hodi transforma manifestasaun nebee preparadu ona hodi simu DPP ba fali manifestasaun nebee mosu iha loron 12 fulan fulan Novembru hodi simu enviadu espesial Sekretariu-Geral ONU nian, Peter Koijman. Hafoin masakre iha rate Santa-Kruz mos ami halo koordenasan ba malu nafatin nebee rezulta iha manifestasaun nebee halo iha Jakarta, iha loron 19 fulan Novembru no nudar nia konsekuensia TNI sira kaer tiha estudantes lubun ida, inkluindu Fernando La’Sama, Sekretariu Geral RENETIL nian ho Joao da Camara, aktual Embaixador RDTL nian iha Tailandia.

STL - Iha tempo neba, estudantes Timor oan sira barak fila husi Indonezia mai iha Timor Lorosa’e. Estudantes sira nee mos tuir organiza manifestasaun iha loron 12 fulan Novembru?

CP - Estudantes nebee fila husi Indonezia ba iha Timor Lorosae iha tempu neba, hanesan hatenten tiha ona hodi ajuda CE/FC hodi halo preparasaun simu vizita DPP nian. Sira nia papel iha preparasaun ho envolvimentu iha manifestasaun 12 Novembru nian hanesan mos responsabilidades nebee fahe tiha ona ba sira ba preparasaun vizita Delegasaun Parlamentar Portuguesa. Sira barak partisipa direitamente iha manifestsaun 12 de Novembro iha rate Santa-Kruz i balu mos hetan kanek no sai dadur.

STLHalo oin-sa mak TNI sira nebee nakonun iha Dili laran la konsegue kaer ita boot?

CP – Hanesan hau temi ona iha leten. Sira kaer hau iha loron 25 Janeiro 1991. Tanba presaun internasional, depois de semana rua sira husik hau maibe ho kondisaun hau tenki aprezenta aan ba SGI loro-loron. Bainhira military sira assalta Igreja Motael hodi oho Saudoso Sebastiao Gomes no kaer sira jovens lubun boot ida nebe subar iha neba maka sira deskobre katak hau sei halao hela servisu klandestine nian em vez de informa ba sira aktividades hirak nee. Tan nee mak iha dia 2 Novembro sira plano atu kaer hau. Iha loron nee kedas hau hetan informasaun i hau ba subar kedas. Husi neba hau subar husi uma ba uma, husi fatin ida ba fatin seluk. Populasaun ho rede klandestina nebee organizadu diak tebes, sira hotu mak tulun subar hau. Durante ho hafoin manifestasaun 12 de Novembru 1991, hau subar iha Dili, liliu iha Santa Cruz, Lahane, Kulu Hun, Fatu Meta hamutuk ho Komandante Kay Rala Xanana Gusmao.

STLIta boot hatene sa-ida mak sei akontese ba ita boot se TNI sira kaer ita boot iha altura neba?

CP – Mate. Hau fiar katak sira sei oho ha’u, tanba membru sira CE/FC nian nebee sira kaer, barak hetan kastigu todan no ida hetan pena perpetua, hanesan kazu companheiro Gregorio Saldanha nian. Hau nudar lider maximu Frente Klandestina nian, TNI sira sei aplika pena nebee todan liu kompara ho sira seluk. Hau nia successor rasik, Kery Laran Sabalae, Sekretariu Comite Executivo de Luta da Frente Clandestina (CEL/FC), lakon to’o ohin loron, la hatene ninia paradeiro. Husi buat hirak nee, hau fiar katak, sira kaer hau, hau nia destinu mos bele sai hanesan saudoso Sabalae nian.

STL - Oin-sa mak ita boot konsegue eskapa hodi sai ba tasi balu? Se-se mak tulun ita boot sai ba liur?

CP – Hau husik hela Dili iha loron 14 fulan Maiu tinan 1992. Amu Domingos “Maubere” Soares mak lori sai hau husi Dili ho nia kareta hamutuk ho nia kondutor Armindo. Companheiro Alberto Soe, Oecusse oan ida, mak lori hau to’o iha Malang, Indonezia. Istoria badak kona ba hau nia viajem ba liur bele sani iha hau nia livru East Timor Unfinished Struggle: Inside East Timorese Resistance, publika iha Boston, Estados Unidos iha 1996.

STLOin-sa ita boot sinti wainhira to’o iha tasi balu?

CP - Hau triste no mos kontente wainhira hau iha Tasi balu. Triste tanba hau soe hela iha Timor hau nia ferik oan ho oan mane nebee hau nunka haree wainhira nia moris, hau nia companheiros sira nebee luta hamutuk, iha Frente Klandestina no iha ai-laran, balu iha kadeia no balun subar mai subar ba. Maibe haksolok mos tanba hau bele sai hanesan sasin moris ba masakre Santa Kruz no sofrimentu Povo Timor Lorosae nian ba Komunidade Internasional iha tasi balu. Hau kontente tanba hau bele fo nafatin hau nia kontribuisaun ba luta libertasaun nian iha Frente Diplomatika hamutuk ho ita nia Diplomata nato Dr. Jose Ramos-Horta no sira seluk tan hanesan, Dr. Mari Alkatiri, Dr. Jose Luis Guterres, Ir. João Carrascalao ho sira seluk-seluk tan.

STLHafoin ita boot to’o iha tasi balu, oin-sa ita boot nia haree Komunidade Internasional nia reaksaun kona ba masakre Santa-Kruz?

CP - Komunidade internasional hakfodak ho sa-ida mak akontese iha Timor Lorosae wainhira haree filme Masakre Santa Kruz no rona hau nia sasin. Hau mos hakfodak tanba ema barak seidauk hatene kona ba okupasaun no hahalok aat TNI nian iha Timor Lorosa’e. Ema uituan nebee hatene, barak la fiar katak Timor Lorosae sei bele ukun-an tanba funu hasoru nasaun pontente ida iha rejiaun.

Imajens massakre Santa Kruz nian fanu Komunidade Internasional no loke sira nia matan hodi haree dook uituan no loke sira neon no matenek hodi kompreende injustisas barak nebee akontese iha Timor Lorosae. Hanesan rezultados balun, iha tinan 1992 Kongressu Amerikanu hapara tiha governo Amerikanu fa’an kilat ho ekipamentus militar nian oioin ba Indonezia i iha tinan 1993 ba dala uluk Komissaun dos Direitos Humanos iha Genebra aprova rezolusaun ida hodi kondena Indonezia kona ba violasaun direitos humanos iha Timor Lorosae. Nee aksoens balun deit i iha mos aksoens barak tebes hala’o iha tasi balu a favor da justisa iha Timor Lorosae hafoin sira haree imajens Santa Cruz iha loron 12 fulan Novembru tinan 1991 nian no rona sasin moris husi funu na’in sira ba libertasaun nian.

STL - Mensajem sa-ida mak ita boot hakarak transmite ba jovens ho Timor oan tomak relasiona ho masakre Santa-Kruz?

CP - Hau nia lia menon ba jovens no Timor oan tomak mak nee: Atu hanoin hikas loron masakre Santa-Kruz iha tinan 18 liu ba, ita hotu hamutuk hodi hametin nafatin espiritu 12 de Novembro nian, liliu unidade entre jovens sira. Ita hotu hatene, ran nebee fakar iha Santa-Cruz ho fatin sira seluk iha Timor Lorosae laran tomak, durante periodu okupasaun, barak ona, agora ita hotu tenki hamutuk hametin unidade no hakribi violensia hodi labele iha tan Timor oan ida nia ran fakar tan i tenki lolo liman ba malu hodi haburas valores demokrasia ho toleransia hodi mantem paz ho estabilidade iha ita nia rain hodi bele fo moris hakmatek ho diak ba Timor oan hotu-hotu. Ita hotu tenki hakat ho espiritu unidade nasional nian ba oin, halakon violensia hodi haburas kultura dame iha ita nia leet, hodi nunee bele fo fatin ba dezenvolvimento ho progresso nebee lori moris diak ho hakmatek ba Timor oan sira hotu.

Etiquetas: Entrevista ho Dr. Constancio Pinto, ex-Secretario CE/FC

Sem comentários: